همه چیز درباره کمیته فیلترینگ

گسترش قابل توجه فناوری اطلاعات و علوم رایانه ای در دنیا سرعت انتقال اطلاعات را افزایش داد اما از سوی دیگر فضای مجازی بستر مناسبی برای شکل گیری انواع جرایم سایبری نظیر هک، دسترسی غیرمجاز، جعل و کلاهبرداری رایانه ای یا جرایم محتوایی نظیر انتشار تصاویر پرنوگرافی یا سایر مواردی که قانونگذار انتشار آن را جرم دانسته است، را پدید آورد.

به نوشته ایران، وجود جرایم سایبری باعث شد مطالعات و اقدام های قابل توجهی درخصوص آسیب شناسی و جرم انگاری فضای سایبری انجام شود که در نهایت در سال 1388 قانونی تحت عنوان قانون جرایم رایانه ای تصویب شد.

قانونگذار در ماده 22 این قانون، قوه قضائیه را مکلف کرده تا کارگروهی را با عضویت مقام های عالی کشور از هر سه قوه قضائیه، مجریه و مقننه تشکیل دهد که یکی از این اعضا، عضو کمیسیون قضایی مجلس شورای اسلامی است. این دوره از کمیسیون قضایی، محمدعلی اسفنانی نماینده فریدونشهر در مجلس شورای اسلامی عضو کارگروه است. آنچه که در پی می آید، مشروح این گفت وگو است:

چه شد که شما به عنوان عضو کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه انتخاب شدید؟

پیش از این آقای غضنفرآبادی به عنوان عضو کمیسیون قضایی مجلس شورای اسلامی عضو کارگروه بود. در این دوره هم با توجه به میزان آشنایی نمایندگان به مسائل مربوط به کارگروه، بنده و آقای میرهادی قره سیدرومیانی، نماینده مردم تبریز کاندیدا شدیم که در رأی گیری صحن علنی مجلس، نمایندگان به بنده رأی دادند.

چند سال است که عضو کارگروه هستید؟

حدود یک سال و نیم.

مسئولیت ها در کارگروه به چه صورت تقسیم بندی شده است؟

یک گروه کارشناسی به صورت مدام رصد فضای مجازی را برعهده دارند. این گروه همچنین پاسخگوی مکاتبات هستند.

در جلسات کارگروه که برای فیلترینگ تشکیل می شود، حضور چه تعداد اعضا جلسه را رسمی می کند؟

براساس قانون، جلسات کارگروه حداقل هر دو هفته یک بار برگزار می شود. جلسات کارگروه با حضور نصف به علاوه یک (7 نفر) رسمیت پیدا می کند به طوری که حداقل نصف به علاوه یک افراد حاضر در جلسه باید در مورد یک موضوع هم نظر باشند تا آن موضوع به تصویب برسد. از آنجایی که در تمام وقت ها امکان دعوت اعضای کارگروه نیست، اعضای کارگروه تصمیم گرفته اند یک تیم اضطرار 5 نفره درخصوص فیلتر یک سایت اقدام کنند.

این 5 نفر شامل چه کسانی است؟

دادستان کل کشور، فرمانده ناجا، وزیر یا نماینده وزیر اطلاعات، وزیر یا نماینده وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزیر یا نماینده وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات.

این تیم اضطرار چه زمانی وارد عمل می شود؟

گاهی در فضای مجازی اتفاق خاصی می افتد که باید از اشاعه بیشتر آن به سرعت جلوگیری کرد که این تیم اضطرار در آن موقع نسبت به فیلتر اقدام خواهد کرد.

آیا در جلسه بعدی کارگروه که تمام اعضا حضور خواهند داشت، آن موردی که تیم اضطرار فیلتر کرده، باز هم بررسی خواهد شد؟

بله، درخصوص فیلتری که انجام شده، رأی گیری خواهد شد و چنانچه اعضای کارگروه به فیلتر نکردن رأی دهند، فیلتر آن سایت برداشته خواهد شد.

شکایت ها و اطلاعات مردمی به چه میزان در روند فیلتر سایت ها نقش دارد؟

گزارش های مردمی رقم قابل توجهی است اما بدین معنا نیست که این گزارش ها در فیلترینگ نقش داشته باشد. این گزارش ها تنها نقش اطلاع رسانی دارد و پس از آن بررسی می شود که یک گزارش مردمی در کارگروه قابل طرح  است یا خیر.

آیا اتفاق افتاده که فیلترینگ یک سایت در کارگروه مطرح شود و شماری از اعضا مخالف این موضوع بوده و توانسته باشند تا دیگر اعضا را مجاب کنند که آن سایت فیلتر نشود؟

قبل از تصمیم گیری در جلسات کارگروه، اعضای موافق و مخالف نظر خود را بیان می کنند. تا جایی که فضا و وقت اجازه دهد، اعضای کارگروه نظرات موافق و مخالف خود را بیان می کنند و اگر بتوانند، نظر دوستان را تغییر می دهند که این یک امر طبیعی است.

ذهنیت ها در خصوص فیلترینگ تا حدودی منفی است، علت آن را در چه می دانید؟

متأسفانه در برخی رسانه ها ذهنیتی به وجود آمده مبنی بر این که افرادی که در کارگروه حضور دارند، اراده شان بر این است تا تمام سایت ها را فیلتر کنند اما باید صادقانه بگویم که طی یک سال و نیم گذشته که عضو کارگروه بوده ام، نیت ما تنها  بر فیلترینگ نبوده و کارگروه، فیلتر را به عنوان یک حربه نمی داند یا این که بخواهد با فیلترینگ افراد را تحت فشار قرار دهد. در کارگروه، نگرش فیلتری وجود ندارد حتی گاهی اتفاق افتاده که اصرار برخی دوستان بر فیلترینگ بوده اما آقای اژه ای گفته تا جایی که امکانش هست، فیلتر نشود. گاهی براساس قانون ناچار به فیلتر کردن یک سایت می شویم اما پیش آمده که قبل از فیلتر تذکر شفاهی و کتبی داده ایم و حتی کارگروه برخی افراد را مأمور کرده که به صورت حضوری با مدیر سایت مذاکره کند تا نسبت به حذف صفحه ای که محتوای مجرمانه دارد، اقدام کند. اما بعضی اوقات صفحه ای مصداق مجرمانه دارد و ناچار به فیلتر آن می شویم؛ در قضیه اهانت به ساحت پیامبر اعظم(ص) در سایت یوتیوب، کارگروه تلاش کرد فقط همان صفحه را فیلتر کند اما از نظر زیرساخت این کار مقدور نبود و به همین خاطر مجبور شدیم تمام سایت را فیلتر کنیم. خوشبختانه اخیراً کارشناسان وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات اعلام کرده اند که یک بخش سایت را می شود فیلتر کرد و احتیاجی به فیلترینگ کل سایت نیست در مجموع باید گفت کارگروه نظر به فیلتر ندارد مگر این که هیچ  راهی جز فیلتر باقی نمانده باشد.

یکی از مشکلات موجود در کارگروه شفاف سازی شدن در خصوص برخی مسائل است به عنوان مثال زمانی که وی چت فیلتر شد، کارگروه اعلام کرد که همه اعضا (13 رأی) موافق بودند، آقای خسروی مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت اعلام کرد که 12 رأی موافق بوده و نماینده وزارت ارتباطات رأی منفی داده. نکته جالب تر این که آقای سبحانی فر گفته که اصلاً در جلسه حضور نداشتند به نظر شما این اظهارنظرها به ضرر کارگروه نیست؟

این که اعلام شده 13 نفر رأی دادند بعید به نظر می رسد. در آن جلسه هر 13 نفر حضور نداشتند و چنانچه حضور هم داشته باشند، نمی شود که هر 13 نفر یک جور رأی داده باشند.

رأی شما در خصوص فیلترینگ وی چت چه بود؟

در جلسه ای که وی چت فیلتر شد، بنده حضور نداشتم و در حال سرکشی از حوزه انتخابیه ام بودم.

توجه داشته باشید، شما و آقای سبحانی فر حضور نداشته اید اما در اطلاعیه کارگروه آمده بود که هر 13 نفر رأی مثبت دادند. پس می بینیم که تضادی وجود دارد که شاید این تضاد به دلیل پاسخگو نبودن اعضای کارگروه است. آیا کارگروه سخنگو دارد؟

کارگروه سخنگو ندارد اما آقای خرم آبادی، دبیر کارگروه وظیفه پاسخگویی و مصاحبه را برعهده دارد.
آقای خرم آبادی زمانی اعلام کردند که با فیلتر وی چت کاربران از نمونه های داخلی آن استفاده کنند اما نامی از نمونه های داخلی به میان نیاوردند، ضمن این که آیا در نمونه های داخلی مشکلات نمونه های خارجی رفع شده است یا این که روی نمونه های داخلی نظارت کامل صورت می گیرد؟
شماری به دنبال آن هستند که شبکه داخلی ایجاد کنند که متأسفانه تا این لحظه نتوانسته اند موفق ظاهر شوند، اما حسن بزرگی شبکه های داخلی دارد این که از داخل کشور قابل کنترل است. اگر شبکه ای در داخل کشور باشد، ویژگی هایی دارد؛ پولی که هزینه می شود از کشور خارج نمی شود، وابستگی به سیستم های خارجی نداریم و اگر محتوای مجرمانه ای داشته باشد قابل کنترل خواهد بود.

اما شماری نظارت را نفوذ بر حریم خصوصی افراد معنا می کنند؟

در بسیاری از جاها مشکل داریم و اجازه می دهیم یک شبکه امریکایی یا اسرائیلی در لحظه لحظه خانواده حضور پیدا کند و خصوصی ترین اطلاعات افراد که جزو اسرار آنها است را به راحتی در اختیار دشمن قرار دهد اما وقتی بحث اینترنت داخلی مطرح می شود همان افراد می گویند نفوذ به حریم خصوصی است. یک مثالی عنوان کنم؛ در یک روستایی درخت گردو کاشتند و از آن بهره می بردند و در عین حال به اهلی روستای مجاور گفتند شما درخت گردو نکارید چون این درخت شب ها دی اکسید کرین تولید می کند و ضرر دارد. ماجرای مدعیان نقض حریم خصوصی هم داستان مضر بودن کاشت درخت گردو در روستای مجاور است. کسانی که این بحث را مطرح می کنند، بیم این را دارند که درآمد بی حد و حصر مادی و معنوی و جاسوسی که شماری از آن نفع می برند، کاسته شود در تمام دنیا بانک جامعی از اطلاعات شخصی افراد وجود دارد، اما وقتی در کشور ما این موضوع مطرح می شود، شماری مدعی می شوند که این کار نقض حریم خصوصی است.

فیلترینگ فعلی را تا چه حد در کاهش مصادیق مجرمانه مؤثر می دانید؟

اگر کسی بگوید که فیلترینگ صددرصد مؤثر بوده، پس نباید مصداق مجرمانه ای وجود داشته باشد. به عنوان مثال در برخورد با جرایم خاص، مجازات های سنگینی در نظر گرفته شده، اما باز شاهد وقوع این قبیل جرایم هستیم. اگر مجازات تأثیرگذار است، پس چرا هنوز شاهد وقوع جرایم خاص هستیم. اگر مجازات تأثیرگذار نیست، چرا قوه قضائیه برخورد را رها نمی کند؟ بحث فیلترینگ هم دقیقاً همین است، نمی توان گفت فیلترینگ به عنوان تنها حربه مقابله این کار است یا این که نمی توانیم الزاماً بگوییم هیچ نقشی ایجاد نمی کند. بالاخره بخش زیادی از جرایمی که در فضای مجازی انجام می شود با فیلترینگ جلوی آن گرفته می شود. در بحث فیلترینگ، دولت وظیفه دارد آنچه که در قالب قانون وجود دارد، اجرا کند؛ اگر توانست تمام فضای مجازی را کنترل و سالم سازی کند، لطف بزرگی به جامعه شده، اگر هم نتوانست حداقل بخشی از وظایف حاکمیتی اجرا شده و کارگروه نیز وظیفه خود را انجام می دهد. به هرحال توجه به این نکته ضروری  است که در دنیا بحث فیلترینگ جدی گرفته می شود. خانواده های غربی و امریکایی حتی در شبکه های داخلی خانواده، وضعیت فیلتر را به صورت هوشمند انجام می دهند. اگر در کشور ما نیز بحث فیلترینگ به صورت هوشمند انجام بگیرد، ما نیز در کارگروه از این اتفاق استقبال می کنیم. فیلترینگ هوشمند از اتلاف وقت جلوگیری می کند اما جامعه و تکنولوژی در کشور به حدی نرسیده که به سمت فیلترینگ هوشمند برویم.

اگر بخواهیم از شما به عنوان یک عضو  کارگروه در خصوص مشکلات موجود در خصوص فیلترینگ بپرسیم، به چه نکته ای اشاره می کنید؟

یکی از مشکلات موجود این است که یک قاضی با دو سال سابقه قضاوت می تواند دستور فیلترینگ صادر کند که به این موضوع ایراد وارد است.

شنیده می شود که قرار است بحث فیلترینگ از کارگروه گرفته و به شورای عالی فضای مجازی سپرده شود. این خبر را تایید می کنید. نظرتان در این خصوص چیست؟

کارگروه بر اساس قانون ایجاد شده و اگر قرار است وظایف کارگروه به نهاد دیگری سپرده شود، نیازمند مصوبه قانونی بوده اما تا زمانی که این اتفاق نیفتاده، کار برعهده کارگروه است.

نگاه شخص شما به شبکه های اجتماعی چیست؟

شبکه های اجتماعی بیشتر از آن که آسیب زا باشند، تأثیرگذار هستند؛ به شرطی که از پتانسیلی که در این شبکه ها وجود دارد، به صورت درست استفاده شود. متأسفانه به دلایل متعدد؛ عمده فضای استفاده از این شبکه ها غیر منطقی و نامعقول است وگرنه شبکه های اجتماعی این پتانسیل را دارند که در تبلیغ دین،  رد استدلال سلفی ها و تکفیری ها، انتقال فرهنگ ملی و انقلاب به دنیا، استفاده علمی و ده ها استفاده دیگر داشته باشد.

اما سؤالی در این بین مطرح می شود که چرا در این بین بحث مصادیق مجرمانه بیشتر جلوه می کند؟

 در جامعه ما 75 میلیون نفر زندگی می کنند. به نظر شما کسی در این جامعه کار خوب انجام نمی دهد؟ چرا انجام می دهد اما کمتر این کار خوب را می بینیم. در عوض اگر در جامعه قتلی رخ دهد، به سرعت بازخورد دارد. قباحتی که در عمل منفی وجود دارد به قدری زننده است که باعث نمود آن می شود. در حقیقت قبح عمل مصداق مجرمانه در جامعه آنقدر زیاد است که مورد پسند جامعه نیست. به همین خاطر نگرش به آن سمت سوق پیدا می کند که شبکه های اجتماعی بیشتر از آن که مفید باشند، آسیب زا هستند.

به عنوان یک عضو کارگروه، راه اساسی برای ساماندهی شبکه های اجتماعی چیست؟

جامعه باید پذیرش شبکه های اجتماعی را داشته باشد چرا که در این شبکه ها هم اتفاق خوب وجود دارد و هم اتفاق بد. اهالی جامعه باید یاد بگیرند که از فضاهای منفی اثرپذیری نداشته باشند که این فرهنگ باید در جامعه نهادینه شود تا فرزندان مان نیز این طور تربیت شوند. در حوزه های منفی، نیاز به فرهنگ سازی در جامعه وجود دارد و مسئولان باید درصدد این باشند که فضا را طوری غنی کنند که افراد جامعه به سمت قسمت های منفی شبکه های اجتماعی علاقه ای نداشته باشند. به عنوان مثال اگر صداوسیما برنامه های غنی و پرمحتوا تولید کند، اقبال مردم به سمت ماهواره کاهش پیدا می کند.

کلام آخر؟

رسانه ها وظیفه دارند که واقعیت ها را به مردم ارائه کنند. برخی رسانه ها از نگرش برخی افراد که معتقدند فیلترینگ کار زشتی است، پرهیز کنند چرا که این اظهارنظر کم لطفی در حق کارگروه است. رسانه ها این واقعیت را بگویند که فیلترینگ چه نقشی دارد، چه زمانی رخ می دهد و اگر فیلترینگ نباشد چه اتفاقی خواهد افتاد.