داعش در خاورمیانه به دنبال چیست؟

اقتصاد ایرانی: سید صادق خرازی در سرمقاله روزنامه همشهری نوشت: داعش مخفف دولت اسلامی عراق و شام است  که نامش نشان می دهد که جریان و جنبشی است که  منطقه عراق و شام یا شامات بزرگ (شامل عراق،سوریه،اردن لبنان و بخشی از فلسطین) حوزه فعالیت آن به حساب می آید. پرسش اساسی در رابطه با داعش این است که این جنبش چه جناح فکری و  اندیشه ای را  با چه خاستگاه اجتماعی در محیط خاورمیانه  پیگیری می کند؟

از عمل کرد یک ساله داعش چند جریان مشخص شده است. یکی اینکه خاستگاه آن همان جریان سلفی و تکفیری است که در خاورمیانه با حمایت دولت ها و سیستم های اطلاعاتی بعضی از کشورهای منطقه رشد پیدا کرده است. بعضی از ابواب ثروت با دیدگاه ایدئولوژیک پشتوانه حمایت این خرده گروه های تکفیری هستند.  به نظرم اما ما نمی توانیم تنها با این پاسخ از این مسئله به سادگی عبور کنیم.

مواضع داعش در گفتار و در عمل مؤید این فرض است که آنها هم همچون جریان تکفیری سلفی نگرشی ایدئولوژیک را در زمینه خلافت و امارت به صورت جدی پیگیری می کنند. دیدگاه آنها با این تفکر وجهه نمادی و خطابی دارد. مباحث عمیقی را در نوع تفکر خودشان مطرح می کنند که البته سازگاری با واقعیت های سیاسی،اجتماعی و اعتقادی مردم منطقه چه سنی و چه شیعه ندارد.  تصور ما به هر دلیلی در مخالفت با این خرده گروه ها است،بهتر است کمی عمیق تر و دقیق تر به ریشه ها و بنیادهای این خرده گروه های سلفی و تکفیری بپردازیم.

همان سنت جاری بی توجهی و بی اعتنایی که در تحلیل های سیاسی ما وجود دارد در محیط پرمخاطره ای که در خاورمیانه با آن روبرو هستیم ما را با یک بحران شناخت روبرو کرده است.وقتی که  ایمن الظواهری در حدود یک سال پیش بیانیه ای مبنی بر بازگشت مجاهدین عراقی دولت اسلامی شام و عراق به داخل عراق و سوریه صادر کرد و در واقع به دنبال ایجاد انفکاکی میان داعش عراق و داعش سوریه بود در همان زمان داعش بیانیه داد و این فَتوا را رد کرد. هر چند در تمامی اطلاعیه ها و اعلامیه های گروه داعش نمادهای سیاهرنگ ادبیات و عباراتی  استفاده می شود که همه در چارچوب همان ادبیات و آبشخور فکری است که القاعده طی ۱۰-۱۵ سال گذشته از خود به میراث باقی گذاشته است. همه ادبیات القاعده با همین نمادها و شعارها آمیخته است. داعش و جبهه نصرت جدال جدی را طی یک سال و نیم گذشته در مناطق و نواحی که تحت حاکمیت معارضین سوریه بود داشتند. ولی هیچ کس نیامد این حوادث را ریشه یابی کند. درگیری داعش با جبهه نصرت نکته دومی است که باید نسبت به آن پس از سرباز زدن داعش از فتوای ایمن الظواهری دقت داشته باشیم.

نکته سوم این است که وقتی تظاهرات گسترده ای در منطقه الانبار و رمادی و در محیط سنی نشین عراق و علیه دولت نوری مالکی در جریان بود  داعش برای تصرف این منطقه تلاش داشت. در چنین وضعیتی اما عشایر سنی این نواحی که حتی به دیدگاه سلفی هم نزدیک بودند با حمایت از ارتش مالکی با نیروهای داعش درگیر شدند و علیه آنها عمل کردند. این سه جریان به ما نشان می دهد که ما باید در داوری ها و ارزیابی های خود نسبت به تفکر داعش بیشتر درنگ داشته باشیم و بستر مطالعه خود را گسترش دهیم.  یک نکته را می توانیم به صورت جدی بیان کنیم که بیش از ۱۳-۱۴ ماه که داعش در محیط سیاسی سوریه و منطقه عراق ظاهر شده یک حمایت درون تشکیلاتی از دو سیستم بعثی سوریه و عراق پشت تفکرش کاملاً مشهود و مشخص است. یک جریان از داخل حاکمیت سوریه و جریانی از حاکمیت بعثی داخل عراق با دیدگاه های بسیار جدی و خطرناکی  نگاه رادیکالیزم و ترور را مبنای عمل خود می دانند و دارند جریان خودشان را دنبال می کنند. خالد السوری،رهبر جریان احرار الشام با عملیات انتحاری داعشی ها از میان برداشته شد. خالد السوری کسی بود که طی ماهها و سالهای گذشته فرمانده جریان القاعده در شام بود. در واقع رهبران داعش رهبرانی هستند که زادگاه فکری شان جریان ناصبی شافعی مذهب در درون سامراست. ابراهیم عبدالرحمن البدری که یکی از فرماندهان داعش  و ابوبکر البغدادی از عبارات حسینی القریشی در گفته هایشان استفاده می کنند. حتی خطبه به عنوان امام جماعت می خوانند. آنها در تفکر شاخه اخوان مصر شکل گرفته اند و ارتباط بسیار نزدیکی با خاندان صدام و حاکمیت بعثی داشتند. اخیراً عربستان سعودی دیدگاه ها خود را به سمت آن ها معطوف کرد و در واقع سعودی ها موقعیت عبدالرحمن البدری را به عنوان رهبر داعش پذیرفت.  حتی این کشور  به خبرگزاری هایی مانند العربیه این اطلاعات را می داد که این جریان،جریان جنبشی انقلابی است که می خواهد در سوریه و عراق مبارزه کند. از ۵-۶ نفر کسانی که فرماندهی داعش را مطرح کرده اند همه از اعضای ارتش عراق و حزب بعث بودند. مدتی هم پس از سقوط صدام این افراد با القاعده در ارتباط بودند و حتی بعضی از آنها توسط آمریکایی ها دستگیر و در زندان به سر می بردند. البدری هم یکی از آنهاست که از زندان فرار کرد و این جریان را درست کرد.

تصویری که ما در دوره اخیر دیده ایم بعلاوه حوادث ۱۲-۱۳ سال گذشته ربط میان سیستم سیاسی صدام و القاعده را نشان می دهد. شواهد نشان می داد که خودروهایی که منفجر می شدند  پیوند بین نیروهای حزب بعث،نیروهای رکن ۲ ارتش عراق،گارد ریاست جمهوری و سیستم القاعده را نشان می داد اما همه به صورت گذرا  از آن عبور می کردند. اما همه این بخش ها آمدند ائتلافی جدی با هم ایجاد کردند و هدف اصلی شان این است که با بعثی زدایی مقابله کنند. عناصر پاکسازی شده از ارتش عراق،قدرتمندان طوایف و قبائل همه در سیستم کنونی عراق دارای پرونده هستند. همه آنها با یک مسیری به سمت داعش رفتند و برای رد گم کردن نشانه ها ارتباط خود با القاعده راکمتر کردند. آن ها این بار با یک سنت متفاوت عملیات های تروریستی را در عملیات های منظم و منسجم پارتیزانی نشان دادند. در هر سیستم و کشوری اگر ۲ هزار نیروی پارتیزانی وارد شهری شوند می توانند کنترل آن منطقه را برای مدتی به دست بگیرند. در کنار این مسائل ناکارآمدی دولت عراق هم باعث شد تا آن ها بتوانند بیشتر پایگاه اجتماعی پیدا کنند. همه عملیات آنها هدفمند بوده تا جایی که توانسته اند کارهایی را به صورت پارتیزانی انجام دهند و لایه های مختلفی از فرماندهی القاعده هم به آن ها پیوسته اند. در شام آنها سرکوب شدند و حالا در عراق به صورت قدرتمند مشغول به فعالیت شده اند. هدف آنها این است که سرپل های خود را در سوریه و عراق حفظ کنند تا بی ثباتی و فقدان امنیت ایجاد شود. همه افرادی که در داعش استخدام شدند یا ماهیت بعثی داشتند یا ماهیت القاعده ای. بخشی از داعش را جنبش نظامی بعثی سوریه و عراق با همان تفکر میشل عفلق دنبال می کند. آنها می خواهند آن ظهور اندیشه بعثی که در قرن گذشته بوده را به رغم اختلاف های تاریخی بتوانند مفهوم سازی کرده و بار دیگر به صحنه بازگردانند. یک نگرانی آنها هم همزمان بازگشت ادبیات ترکیه به دوره عثمانی و رشد قدرت مطلقه ایران است که احساسات ناسیولانیستی آنها را به یک کنش نظامی تبدیل کرده است. آنها می خواهند این نوع تفکر داعش را با همان ایدئولوژی سلفیسم،عربیسم،رادیکالیسمی که بتوانند یک معارضه  را سازماندهی کند  گسترش دهند. اگر ما بخواهیم ارزیابی کنیم دو عنصر قدرتمند هستند که چرخه  معکوسی در برابر آنها ایجاد کرده است. یکی مقاومت حزب الله است و دیگری کاری است که در سوریه گروه های وطنی انجام دادند. میان علوی ها و طرفداران اسد کار عملیاتی کردند و همه را به هم وصل کردند. این دو مسئله تهدید جدی برای این جریان بوده است و هیچ تهدید دیگری را در برابر خود نمی دیده است. آنها دولت عراق را فاقد مشروعیت و توانایی کافی می دیده و تصور دارند که با حمایت عربستان و قطر و امارات می توانند جریان جدیدی را برای خودشان ایجاده کرده تا با تصرف منطقه ای و اعلام استقلال برای خودشان مشروعیتی در سوریه و عراق به دست آورند. در یک کلام بخش های بازمانده از حزب بعث سوریه و حزب بعث عراق با همکاری بخش های نظامی امنیتی موجود در سیستم آنها و با حمایت عربستان سعودی و برخی کشورهای دیگر منطقه داعش را تبدیل به پدیده ای وحشتناک کرده است. آنها در سایت هایشان همیشه اعلام کرده اند که جنگ واقعی زمانی است که فتح دمشق و بغداد حاصل شود. می شود پیش بینی کرد که آنها بعد از اتفاقات سوریه می خواهند به شکل جدیدی فضای نامتعادل وبی ثبات را به عراق بکشانند. همکاری برخی سران ارتش امروز عراق با داعش نشان می دهد که هنوز بعثی ها و سلفی فعال هستند و هر وقت بخواهند می توانند منطقه را به چالش بکشند. آنها در واقع می خواهند با ابزار داعش خود را به عنوان نماد آینده سوریه و عراق مطرح کنند. داعش پدیده ای است با نگاه ایدئولوژیک کاملاً عربی،سلفی و ناسیونالیسم بعثی و با ابزارهای فوق العاده خطرناک و ترویستی  که می خواهند تفکر خودش را با احساسات عمومی پیوند بزنند تا شاید بتوانند کاری انجام دهند.