مقتضیات زمانی توسعه و نرخ خوراک صنایع پتروشیمی

اقتصاد ایرانی: 1. زمستان گذشته ماراتنی چند هفته ای در خصوص نرخ گاز میان بودجه نویسان و تصویب کنندگان در صحن مجلس به انجام رسید.
به فراخور حوزه فعالیت مذاکرات را گوش می دادم، همان زمان مصمم به انتشار یادداشتی بودم ولی شگفتی آن مذاکرات حداقل های لازم برای یک قلمفرسایی ساده را از بین برد. اکنون که نزدیک به 6 ماه از آن واقعه گذشته است آثار آن تصمیم عجیب برای همگان به مرور روشن می شود و طبق روال همگان مصمم به ارائه راه حل برای خروج از این وضعیت هستند. راه حل هایی از جنس مصوبات و لوایح جدید. در اندازه و فراخور یک یادداشت؛ چند نکته مرور می شود.
2. مجلس نهاد محترم و بسیار تاثیرگذاری است. اگر کم و بیش با این مفهوم و قدرت آشنا بودم، پس از داستان تصویب نرخ خوراک پتروشیمی ها کاملا یقین کردم  تاثیر تنها به میزان توانایی شما در تغییر نیست، بلکه آنچه شدت تاثیر را مشخص می کند نسبت میان نیروی وارد آمده و جابه جایی انجام یافته است؛ یعنی با چه استعدادی چه اثری ایجاد می شود. از این حیث به جرات باید اذعان کرد که مجلس در آن موضوع بسیار پر تاثیر ظاهر شد، زیرا توانست با طرح مباحث ابتدایی جا به جایی بزرگی در صنعت پدید بیاورد. این تاثیرگذاری ها در صورت عدم بهره گیری از یک اجماع خردمندانه و عدم رعایت مقتضیات زمانی توسعه تهدیدی بسیار بزرگ است که صرفا از مقبولیت و مشروعیت قیام و قعودی نشأت گرفته است.
3. «حاشیه سود عملیاتی بعضی از شرکت های پتروشیمی بالا است.» این جمله ای بود که مستمسک اساسی مدافعان افزایش نرخ خوراک پتروشیمی ها برای اصلاح حاشیه سود مذکور بود. اساس این مطلب قابل قبول است و دلیلی بر انکار آن وجود ندارد و کاملا بدیهی است زیرا ما مالک بزرگ ترین ذخایر گاز دنیا هستیم. آیا می شود قیمت تمام شده نیشکر در کوبا یا کاکائو را در ساحل عاج با نرخ آن در نروژ و اسکاتلند مقایسه کرد؟ آقایان اقتصاددان بگویند که مزیتِ «مزیت نسبی» کجا باید به داد اقتصاد یک کشور برسد؟ مزیت کشور نفت خیز بودن در کجای زنجیره ارزش این صنعت باید نمود داشته باشد؟ در اخذ بهره مالکانه سنگین، نرخ خوراک بالا یا در تولید انبوه و تصرف بازارهای جهانی؟ آنچه اهمیت دارد رعایت مقتضیات زمانی توسعه برای انتخاب این کجایی و دستیابی به یک تصمیم بهینه است. بدون وجود آن خرد همه جانبه به هیچ وجه نمی توان گفت که «مناسب ترین و مطلوب ترین» نرخ خوراک برای پتروشیمی ها کدام است. نمی توان به قطعیت نتیجه گرفت که آیا آزادسازی نرخ ما را به اهداف توسعه ای نزدیک می کند یا اعطای یک رانت ارزش افزا و استفاده از این ظرفیت برای تصاحب سهم بالا و پایداری از بازار. این خرد کجا و چگونه تولید شد؟ اجماع خردمندانه استانداردهایی دارد که ابتدایی ترین آنها بحث روی مستندات علمی است. در فرآیند تصویب نرخ خوراک در ادوار مختلف آیا چنین اجماعی وجود داشته است؟
4. هیچ کس موافق از بین رفتن سرمایه ملی یا توزیع انحصاری رانت در بین گروه خاصی نیست. گروه های صاحب نظر، بنا به دریافت و فهم توسعه ای خود، در مساله ای مشترک راه حل های کاملا متضادی ارائه می دهند در همین موضوع عده ای موافق آزادسازی مطلق، عده ای تخصیص سوبسید معنادار و گروهی دیگر خواستار ارائه یک سوبسید هدف دار یا به تعبیری همان رانت ارزش افزا هستند. آیا یکی از اینها خائن است یا تنها آنکه درک درستی از منفعت ملی ندارد؟ چگونه می توان تصمیم درست را اتخاذ کرد؟ آیا وجاهت قانونی وجاهت اثربخشی را به دنبال دارد؟ زمانی که روند یک تصمیم گیری ملی مبتنی بر یک اجماع خردمندانه و رعایت مقتضیات توسعه ای نباشد منتقدان هم حق دارند تا بگویند که این تصمیم تنها برپایه فهم اشتباه و سلیقه ای از «منفعت ملی» اتخاذ شده  است. همواره اقدامات شتابزده صورت گرفته در تغییرهای نرخ خوراک در صنعت نفت به گونه ای انجام شده است که نمی توان مطمئن بود که اقدام صورت یافته بر مبنای بهترین تصمیم یا فهم صحیح از مقتضیات توسعه انجام یافته است.
دلواپسان اتلاف سرمایه های ملی را توصیه جدی به مطالعه گزارش های سرمایه گذاری و تولید گاز از ذخایر نامتعارف شیل گس ایالات متحده و البته چین و هند می نمایم. ما در چه برهه زمانی از توسعه این صنعت قرار داریم و مقتضیات ما برای توسعه کدام است؟ روسیه و قطر به عنوان دیگر مالکان ذخایر عظیم گاز، جدی ترین تهدید فعلی خود را تولید محصولات پتروشیمیایی ارزان قیمت توسط آمریکا و گرفتن سهم عمده بازار توسط آن کشور می دانند. جهان انرژی، دستیابی ایالات متحده به تکنولوژی بهره مندی از «شیل گس و شیل اویل» را به عنوان انقلابی در تجارت نفت و گاز معرفی می کند. واقعه ای که النعیمی وزیر نفت عربستان از آن به عنوان «رنسانس در عرصه انرژی آمریکا» نام می برد. ایالات متحده در حال حاضر توانسته است با استفاده از تکنولوژی های مربوطه، هزینه استحصال گاز از ذخایر نامتعارف خود را تا مرز هزینه استحصال از ذخایر متعارف پایین بیاورد. چین (مصرف کننده فعلی پتروشیمی) یکی از بزرگ ترین قراردادهای انرژی را با شرکت هس آمریکایی به منظور بهره برداری از ذخایر عظیم شیل گس خود منعقد کرده است (ذخایری قریب به 130 تریلیون متر مکعب، 4 برابر ذخایر متعارف ایران!) و برنامه دارد که تا سال 2030 به بزرگ ترین استحصال کننده و فرآوری کننده شیل گس و بالطبع محصولات پتروشیمی تبدیل شود. اکنون دغدغه صاحبان نفت و گاز دنیا پیدا کردن راه مناسب برای مقابله با این سونامی انرژی که تاریخ آن را سال 2017 اعلام کرده اند است و به سرعت به دنبال آنند که تا حد ممکن در سال های آتی فروش را حداکثر و مشتریان وفادار خود را افزایش دهند. آن وقت ما به دست خود قدرت رقابتی خود را از بین می بریم به نام حفظ سرمایه ملی. بدیهی است در صورت بازاری شدن ذخایر نامتعارف، ایران دیگر مزیت فعلی در تولید و صادرات محصولات پتروشیمی را نخواهد داشت. رقبای قدرتمند جدید وارد بازار خواهند شد در آن زمان گاز فرآوری نشده به چه کار خواهد آمد حال 13 سنت یا 3 سنت!
5. تاریخ اقتصاد ایران موارد متعددی از این تصمیمات را به چشم خود دیده است که متاسفانه آثار آن را نیز با تمام وجود حس کرده و می کند. فهم صحیح از مقتضیات زمانی و شرایط محیطی، ضرورتی است که عدم توجه به آن نه تنها توسعه به دنبال نخواهد داشت بلکه منجر به اتلاف گسترده منابع خواهد شد. آنچه در استفاده از سرمایه های طبیعی ملی اهمیت دارد دستیابی به نرخ استحصال و نرخ بهره مالکانه ای است که منطبق و مبتنی بر توسعه و توانمند شدن کشور باشد. آن نرخ کدام است؟

منبع: دنیای اقتصاد