راهبرد های افزایش صادرات محصولات کشاورزی

اقتصاد ایرانی: با تشدید بحران اوکراین کشورهای آمریکا، کانادا و اتحادیه اروپا برای مجازات روسیه به خاطر سیاست های این کشور در قبال اوکراین و الحاق جمهوری خودمختار کریمه به قلمرو خود، تحریم هایی را علیه گروهی از مقامات و سرمایه داران این کشور اعمال نمودند. در پاسخ به این تحریم ها روسیه چند نفر از مشاوران باراک اوباما و نمایندگان کنگره را تحریم نمود. با سقوط هواپیمای مسافربری مالزی بر فراز بخش شرقی اوکراین تنش های بین غرب و روسیه وارد مرحله جدید شد و به دنبال آن آمریکا و اروپا جهت وارد کردن آسیب های جدی به اقتصاد بیمار روسیه بسته تحریمی سختگیرانه و هماهنگی را ارائه دادند که بانک های دولتی روسیه را هدف قرار داده و صادرات فن آوری های نفتی و نظامی به روسیه را ممنوع می کند.

به گزارش ایراس، در واکنش به این تحریم ها ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه روز چهارشنبه ۶ اگوست ۲۰۱۴ میلادی برابر با ۱۵ مرداد ماه ۱۳۹۳ به مدت یک سال واردات برخی از محصولات کشاورزی و غذایی از کشورهای آمریکا، کانادا، استرالیا، نروژ و اتحادیه اروپا را تحریم نمود. در واکنشی سریع برخی کشورها از جمله آرژانتین، ترکیه، برزیل و چین آمادگی خود را جهت افزابش صادرات محصولات کشاورزی خود به روسیه اعلام نمودند.
از سوی دیگر رئیس نظارت بر بخش کشاورزی روسیه، سرگی دانخرت اعلام کرد که کشورش مذاکرهای را با ۱۶ کشور برای جایگزینی واردات محصولات کشاورزی انجام داده است. این کشورها شامل آرژانتین، بلاروس، برزیل، شیلی، چین، کلمبیا، اکوادور، قرقیزستان، ماریتیوس، مکزیک، موزامبیک، پاراگوئه، پرو، سریلانکا، ترکیه، اوروگوئه است که نام ایران در فهرست مذکور مشاهده نمی شود. پیش از این وزیر کشاورزی روسیه اعلام کرده بود که ایران هم از گزینه های واردات محصولات کشاورزی و مواد غذایی است. اما شاید هم واکنش سریع و اعلام آمادگی کشورهای آرژانتین، برزیل، چین، ترکیه و قرقیزستان و ... در افزایش صادرات محصولات کشاورزی خود به روسیه ناشی از مذاکرات و هماهنگی های قبلی روسیه با این کشورها بوده است.

► اعلام آمادگی ترکیه: 
به گزارش ریا نوستی "صالح چالی" رییس اتحادیه صادرکنندگان میوه و تره بار ترکیه در مصاحبه روز جمعه ۸ اوگوست ۲۰۱۴ با شبکه تلوزیونی ان.تی.وی ترکیه آمادگی کشورش را برای افزایش صادرات میوه و تره بار به روسیه اعلام کرد. وی اظهار امیدواری نمود که درخصوص قرنطینه و تشریفات گمرکی مساعدت لازم با صادرکنندگان ترکیه صورت پذیرد. در سال ۲۰۱۳ کل صادرات محصولات کشاورزی ترکیه به روسیه ۱.۱۸ میلیارد دلار بوده است، که میوه و سبزیجات ۷۵ درصد این صادرات یعنی حدود ۸۷۶ میلیون دلار آن را شامل میشد. صادرات میوه و تره بار ترکیه به روسیه در ۷ ماهه سال ۲۰۱۴ مبلغ ۴۴۰ میلیون دلار بوده است . وزیر اقتصاد ترکیه "نیهات زیبکی" نیز در یک مصاحبه با شبکه ایتارتاس روسیه گفت: ترکیه تأمین کننده اصلی غذا و محصولات کشاورزی روسیه است و آمادگی دارد تا صادرات خود را در صورت نیاز به این کشور افزایش دهد. اخیرا نمایندهای از بخش کشاورزی روسیه به این کشور اعزام شد و در ملاقات با نمایندگان ترکیه به توافقی مبنی بر افزایش صادرات محصولات کشاورزی و غذایی به این کشور رسیدند.
► اعلام آمادگی چین 
روز دوشنبه تاریخ ۱۱ آگوست سال ۲۰۱۴ میلادی اینترفکس در گزارشی به نقل از "جان چون" رئیس انجمن اقتصاد استان خه ایل اونتزیان اعلام نمود که شرکت باوژون چین در شهر دوننین (شهری هم مرز با روسیه) محلی برای فروش مستقیم میوه و تره بار به روسیه را افتتاح خواهد نمود. این محل در منطقه گمرکی قرار خواهد داشت و جهت تسریع در زمان صادرات و کاهش هزینه ها عملیات جمع آوری، بسته بندی، توزیع، قیمت گذاری و لجستیک صادرات میوه و تره بار به قسمت خاور دور روسیه در این مرکز انجام خواهد شد. در واقع این محل تبدیل به یک بازار عمده فروشی میوه و تره بار با مساحت ۷۰ هزار متر مکعب خواهد شد.
► ظرفیت های تولید محصولات کشاورزی در ایران: 
جمهوری اسلامی ایران دارای ظرفیت های بالایی در تولید محصولات کشاورزی در بخش های مختلف می باشد که بطور خلاصه به برخی از آنها اشاره می شود.
-1  سبزیجات:
سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی طی گزارشی ایران را پنجمین تولید کننده بزرگ سبزی در جهان معرفی کرد. ایران هر سال حدود ۲۰ میلیون تن انواع سبزی تولید می کند که این رقم معادل ۱.۹ درصد کل سبزی تولیدی در جهان است. ایران با داشتن رتبه پنجم تنوع اقلیمی در جهان، تولیدکننده و صادرکننده بسیار متنوع انواع و اقسام سبزی و صیفی از قبیل خربزه، هندوانه، طالبی، بادمجان، هویج، انواع کلم، انواع فلفل، کاهو، خیار، گوجهفرنگی، سیبزمینی، انواع سیر، لوبیا سبز، ریحان و انواع سبزیجات است. به طوریکه در تولید خیار و خربزه در رتبه سوم جهان، در تولید هندوانه در رتبه چهارم، در تولید گوجه فرنگی در رتبه هفتم، در تولید سیبزمینی و سیر در رتبه سیزدهم جهان و در تولید کاهو در رتبه شانزدهم جهان قرار دارد.
حدود چهار هزار هکتار گلخانه سبزی و صیفی در کشور وجود دارد که از این میزان سه هزار و ۴۲۰ هکتار مخصوص خیار، ۱۲۶ هکتار تحت کشت گوجهفرنگی، ۳۶ هکتار تحت کشت فلفل و ۱۸ هکتار تحت کشت سایر محصولات قرار دارد. از گلخانههای موجود در کشور بیش از ۶۵۲ هزار تن محصولات سبزی و صیفی برداشت میشود که خیار بالاترین میزان تولید را به خود اختصاص داده است و پس از آن گوجه فرنگی و فلفل در ردههای بعدی قرار دارند. مناطق عمده تولید محصولات گلخانهای کشور در جیرفت، کهنوج، اصفهان، تهران، یزد، سیستان و بلوچستان و سمنان قرار دارند که عمدتا در ماههای آذر، دی، بهمن، اسفند، فروردین، اردیبهشت و خرداد آماده عرضه محصولات خود می باشند.
۲- میوه ها:
ایران در تولید میوه در خاورمیانه و شمال آفریقا مقام اول را داراست،در سال ۱۳۹۲ بالغ بر ۱۶ میلیون تن میوه تولید شده که تا پایان برنامه پنجم نیز به ۲۰ میلیون تن افزایش خواهد یافت. ایران با سطح زیر کشت ۲۴۴ هزار هکتاری خرما در دنیا مقام اول و از نظر تولید نیز با یک میلیون تن در رتبه دوم قرار دارد و سالانه ۱۰۰ هزار تن از این محصول به خارج از کشور صادر می شود. میزان تولید سرانه میوه در جهان ۸۵ کیلوگرم و در ایران ۲۰۰ کیلوگرم است، اما قیمت تمام شده رقبای خارجی و موقعیت آنها در بازار بنحوی است که عملاً کشوری نظیر امریکا با ۳٪ جمعیت فعال در بخش کشاورزی توان تولید غذا برای سه قاره را دارد. اما ما با حداقل ۲۷٪جمعیت فعال در بخش کشاورزی، بهرهوری مناسبی نداریم. چرا که میزان ضایعات میوه در کشورما بین ۱۵ تا ۳۲ درصد و همین رقم در بلژیک یک دهم درصد است.
۳- خشکبار:
برپایه گزارش های منتشر شده، صنعت خشکبار ایران به خاطر دارا بودن کالاهایی مانند پسته و خرما با رتبه دوم در جهان، گردو سومین تولیدکننده جهان، کشمش و بادام چهارمین، فندق پنجمین، به خوبی در بازارهای جهانی مطرح است. برای افزایش صادرات محصولات کشاورزی عوامل زیادی دخیل هستند که بازنگری در برخی سیاست های دولت در جهت کمک به بخش تولید و تسهیل صادرات و همچنین برنامه ریزی بخش خصوصی جهت تولید محصولات قابل رقابت و بازاریابی مستمر به روش های نوین جهت حضور بلند مدت در بازار روسیه از جمله اقداماتی است، که با هماهنگی لازم بین بخشهای دولتی و خصوصی بایستی صورت بپذیرد .
 ► فهرست اقلام مورد تحریم:
بطور کلی تحریم های محصولات کشاورزی روسیه به پنج گروه کالایی شامل انواع گوشت و فراورده های آن، محصولات دریایی، سبزیجات، میوه جات و محصولات لبنی شامل ۴۸ قلم کالا با کد چهار رقمی تعرفه به شرح جدول ذیل می باشد.

با توجه به اقلام جدول بالا می توان سه راهبرد برای تامین محصولات مورد تحریم روسیه در نظر گرفت.
راهبرد اول، تکیه بر تولیدات داخلی است. اما رسیدن به این مقصود با توجه به وسعت و وضعیت جوی روسیه حداقل در کوتاه مدت امکان پذیر نخواهد بود چرا که روسیه بخش عمده ای از گوشت،شیر، میوه ( ۶۵%) و سبزیجات (۴۰%) مصرفی خود را از طریق واردات تامین می نماید.
راهبرد دوم، واردات از کشورهای عضو اتحادیه گمرکی اوراسیا است. نکته حائز اهمیت در این خصوص احتمال دور زدن تحریم ها با فروش محصولات کشاورزی کشورهای اروپایی با قیمتی ارزانتر به واردکنندگان کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا و صادرات مجدد توسط آن کشورها به روسیه است. نکته مهم دیگر این است که بر اساس آمارهای فائو کشور های بلاروس و قزاقستان قادر به تامین بخش کوچکی از نیازهای بازار محصولات کشاورزی روسیه هستند.
راهبرد سوم، جایگزینی سایر کشورها با کشورهای مورد تحریم است. همانطور که در مقدمه اشاره شد، مقامات وزارت کشاورزی روسیه کشورهای جایگزین برای هر بخش را اعلام نمودند. که نام جمهوری اسلامی ایران فقط در بخش تامین آلبالو، گیلاس، زردآلو و هلو بعد از کشورهای ازبکستان، آذربایجان، ارمنستان و ترکیه ذکر شده است.

► تحلیل وضعیت محصولات تحریم شده در بازار روسیه 
براساس آمارهای مرکز تجارت بین الملل در سال ۲۰۱۳ و محاسبات محقق ارزش کل واردات کالاهای تحریم شده بر اساس کدهای ۴ رقمی ۲۳,۲۳۳ میلیون بوده است. بیشترین کشورهایی متضرر عبارتند از کشورهای لهستان با ۱۱۱۷ میلیون دلار، نروژ ۱۰۱۳ میلیون دلار، هلند ۸۵۰ میلیون دلار، اسپانیا ۷۹۲ میلیون دلار و آمریکا ۷۱۳ میلیون دلار. کشورهای آلمان، دانمارک، کانادا، فرانسه، فنلاند، ایتالیا و استرالیا در رتبه های بعدی قرار گرفته اند. همچنین بر اساس داده های گمرک جمهوری اسلامی ایران کل صادرات ایران به روسیه در سال ۱۳۹۲ حدود ۳۱۷ میلیون دلار بوده که سهم محصولات کشاورزی و غذایی از کل صادرات ۱۹۱ میلیون دلار و سهم اقلام مورد تحریم روسیه از کل صادرات ایران به روسیه ۱۵۵ میلیون دلار بوده است. مهمترین اقلام دارای مزیت جهت افزایش صادرات به روسیه عبارتند از:

 - کد ۰۲۰۷، گوشت مرغ:
کشور آمریکا با صادرات ۳۳۷ میلیون دلار مرغ به روسیه ۴۰ درصد سهم بازار این محصول در اختیار داشت. در صورت حذف این کشور توسط روسیه ظرفیت وارداتی روسیه فقط با حذف یک کشور ۳۳۷ میلیون دلار خواهد بود. 
- کد ۰۷۰۲، گوجه فرنگی:
کل واردات روسیه ۱۱۰۱ میلیون دلار بوده و با خذف کشورهای اسپانیا ۱۰% و هلند ۹.۵% و سایر کشورهای اروپایی ظرفیت اضافی روسیه برای واردات ۳۳۲ میلیون دلار خواهد بود. رقیب عمده ایران در این بازار ترکیه است که با ۵۵۱ میلیون دلار حدود ۴۱ درصد بازار این محصول را در دست دارد. 
- کد۰۷۰۳، پیاز، موسیر و سیر:
در سال مورد بررسی یعنی سال ۲۰۱۳ کل واردات روسیه از جهان ۲۰۳ میلیون دلار بوده است که با حذف کشور هلند ۴۰ میلیون دلار و سایر کشورهای اروپایی ۲۰ میلیون دلار ظرفیت صادرات برای سایر کشورها از جمله ایران بوجود می آید. 
- کد ۰۷۰۴، گل کلم: 
کل واردات روسیه از جهان ۱۲۵ میلیون دلار بوده است که کشور لهستان با ۳۴.۵% و فرانسه ۱۷% سهم بازار ۶۴ میلیون دلار ظرفیت صادراتی با حذف این دو کشور بوجود می آید البته رقبای ایران در این بازار چین با صادرات ۸۱ میلیون دلار و ترکیه ۱۲ میلیون دلار هستند ایران با ۸ میلیون دلار صادرات به روسیه در رتبه بعدی قرار دارد. 
- کد ۰۷۰۵،کاهو:
کشور اسپانیا با ۵۳.۵%، هلند ۲۷% و ایتالیا ۱۱.۵%سهم بازار کاهو روسیه را به خود اختصاص داده بودند که با تحریم این کشورها توسط روسیه فرصت مناسبی جهت صادرات این محصول فراهم گردیده است. 
- کد ۰۷۰۶،هویج، شلغم و چغندر: 
کشور هلند با ۹.۳%، بلژیک ۷% و لهستان ۵%سهم بازار هویج،شلغم،چغندر روسیه را به خود اختصاص داده بودند. ایران ۲۹.۵ درصد این بازار را در اختیار دارد.
- کد ۰۷۰۹، بادمجان،کرفس، قارچ و فلفل: 
کشور لهستان با ۱۵.۲%، اسپانیا ۱۱.۵% و هلند ۱۱.۱%سهم بازار بادمجان،کرفس،قارچ،فلفل روسیه را به خود اختصاص داده بودند .ایران با ۱.۸ درصد سهم ناچیزی از این بازار را در اختیار دارد.
- کد ۰۸۰۲، خشکبار (بادام پسته،گردو و فندق):
 کل واردات روسیه در سال مورد تحقیق ۳۰۸ میلیون دلار بوده کشور آمریکا با صادرات ۱۸۵ میلیون دلار به روسیه ۶۰ درصد سهم بازار این محصول در اختیار داشت که با تحریم این کشور توسط روسیه فرصت بسیار مناسبی جهت افزایش صادرات این محصول فراهم گردیده است. ایران با صادرات ۵۱ میلیون دلار ۱۶.۵ درصد سهم بازار این محصول در اختیار داشته است .
فرصتهای زیادی در بخش شیلات ،لبنیات و سایر میوه و تره بار وجود دارد که تشریح همه آنها درحوصله این مقاله نمی گنجد. 
►نتیجه گیری:
پس از اعلام تحریم محصولات کشاورزی توسط آقای پوتین رئیس جمهور روسیه در ۶ اوگوست ۲۰۱۴ بلافاصله برخی از کشورها مانند آرژانتین، چین، برزیل، ترکیه، آذربایجان، قرقیزستان و ... از طریق رسانه ها آمادگی خود را جهت افزایش صادرات محصولات کشاورزی به روسیه اعلام نموده و پس از آن وزرای خود را به روسیه اعزام نمودند. بنابراین شایسته است که در اسرع وقت هیاتی متشکل از نمایندگان بخش های مختلف دولتی و خصوصی کشور جهت مذاکره در خصوص مسایل و مشکلات بانکی، نقل و انتقال پول،قرنطینه دامی، بیمه، تشریفات گمرکی و تعرفه،حمل ونقل و بازاریابی با محوریت سازمان توسعه تجارت ایران به روسیه سفر نمایند. 
در مرحله دیگر تشکیل یک ستاد زیر نظر نهاد ریاست جمهوری جهت هماهنگی و سازماندهی سایر دستگاه های مرتبط و جلوگیری از تصمیمات بخشی و سلیقه ای برخی استان ها تشکیل شود.در برنامه بعدی ۵ گروه کالای و حدود ۵۰ کد تعرفه اعلام شده برای صادرات بایستی اولویت بندی شوند. اولویت اول آن دسته از محصولاتی باشند که منعی برای صادرات آنها وجود نداشته و بهتر است به صورت مستقیم و حذف برخی واسطه های خارجی که رقبای عمده ما نیز محسوب می شوند توسط شرکت های عمده صادراتی ایرانی به بازار روسیه صادر گردد. اولویت دوم کالاهایی است که به دلیل عدم امضاء موافقتنامه قرنطینه دامی با روسیه امکان صدور آنها در کوتاه مدت وجود ندارد. بنابراین تا حل این مشکل محصولات دامی از طریق کشورهای برخی کشورهای واسطه خارجی از جمله آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و ... صادر شوند. 
بنابراین جهت موفقیت در بازار روسیه و درس گرفتن از تجربیات صدور کالا به کشورهای مشترک المنافع ،افغانستان و عراق و عدم تکرار اشتباهاتی که باعث عدم موفقیت در آن بازارها گردیده است، بایستی با برنامه ریزی کوتاه مدت،میان مدت و بلند مدت با محوریت سازمان توسعه تجارت ایران و همکاری سایر دستگاههای مرتبط اقدام به افزایش صادرات به کشور روسیه نمود.