کشورهای شورای همکاری خلیج فارس؛ قطب مهم مهاجرت در جهان

  اقتصاد ایرانی: فرآیند جهانی شدن، که مصادف است با جریان باز و سریع اطلاعات و نیز آسان­تر گشتن حمل و نقل و ارتباطات، موجب شکل گرفتن پدیده مهاجرت بین الملل در گستره جهان گردید. هر چند اتخاذ قوانین سخت گیرانه­ کشورها در باب صدور مجوز در خروج و ورود مردم، موجب گشته است که به نسبت رشد جمعیت جهان، رشد مهاجرت، روند ثابتی را بپیماید، اما از میزان اهمیت آن در بین دیگر پدیده های اجتماعی کاسته نشده و بلکه آن را به یکی از مهمترین و اثرگذارترین رخدادهای اجتماعی در سطح جهان مبدّل نموده است. برخی جامعه شناسان، مهاجرت و علی­ الخصوص مهاجرت بین الملل را دغدغه­ اصلی تحقیقات اجتماعی در ابتدای قرن بیست ویکم دانسته اند. به نحوی که این مقوله چالشهای مهم و اساسی ای را در گستره­ بین الملل، میان سیاستگذاران و پژوهشگران به راه انداخته است. (Maloney & Korinek, 2011, p. 1)

در آغاز قرن بیست ویکم، دیدگاهها نسبت به اهمیت پدیده مهاجرت و نقش مفید و موثر آن در توسعه­ جوامع کمتر توسعه یافته چرخش قابل ملاحظه ای پیدا نمود. تحقیقات گسترده در دانشگاه های مختلف جهان، در باب نقش مهاجرت در توسعه­ جوامع فزونی یافت. محور کلیدی این نوع نگرش، بحث جریان ارسال وجهی است که در خلاف جهت جریان مهاجرت ها به راه می افتد. دایره المعارف Blackwell «وجوه ارسالی» را کمک هزینه یا کالاهایی می­داند که توسط مهاجران داخلی یا بین المللی برای خانواده­ها و جوامع خود در زادگاه ارسال می شود. بدین ترتیب نوع خاصی از مهاجران که با نام «مهاجران کار» شناخته می شوند، درآمد ناشی از کار خود در کشور مقصد را، به جهت ارتزاق خانواده­هایشان در زادگاه، به کشور خود ارسال می دارند.

افزایش آمار پژوهش ها، در باب نقش بی بدیل وجوه ارسالی در توسعه­ جوامع مهاجر فرست به جایی رسید که در جولای سال ۲۰۰۹ در اجلاس سران G8 در لاکویلای برزیل، رهبران ۸ کشور صنعتی جهان رسماً به اثر توسعه ای جریان ارسال وجه واقف شدند و تصمیم مهمشان در این اجلاس، کاهش ۵۰ درصدی هزینه­ ارسال وجه به صورت ۵ سالانه بود تا بدین ترتیب توان و اشتیاق مهاجران نسبت به ارسال وجه به زادگاهشان افزایش یابد. (IFAD, 2009)

کریدورهای مهم ارسال وجه

کریدورهای مهم ارسال وجه، روند بازگشت سرمایه­ مهاجران کار را به خوبی نشان می دهد. طبیعی است که جهت جریان کریدورهای ارسال وجه، عکس جریان کریدورهای مهاجرتی باشد. در تمامی این کریدورها، فرستنده وجه، یک کشور توسعه یافته یا ثروتمند؛ و گیرنده، یک کشور در حال توسعه یا توسعه نیافته است. چنین جریان ارسال وجهی را جریان شمال- جنوب می­نامند. به این ترتیب مهاجرت، از کشورهای درحال توسعه به مناطق توسعه یافته جریان دارد که آن را جریان مهاجرتی جنوب-شمال می­نامند. در جدول شماره یک، که از کتاب آمار بانک جهانی در سال ۲۰۱۱ استخراج شده است، مشاهده می نمایید که بسیاری از کریدورهای مهم ارسال وجه، در حوزه­ کریدور مهاجرتی نیز از مهمترین ها به شمار می آیند. به عنوان مثال مهاجران مکزیکی حاضر در آمریکا که بالاترین کریدور مهاجرتی در جهان را از آن خود نموده اند توانسته اند ۲۲.۲ میلیارد دلار وجه را از آمریکا به مکزیک ارسال نمایند که این رقم بالاترین وجه ارسالی در جهان است.

جدول ۱: کریدورهای مهم ارسال وجه و وضعیت مهاجرتی این کریدورهای ارسال وجه

Source: Fact Book, 2011

آمارها و ارقام خیره کننده پیرامون مهاجران حاضر در منطقه­ ی GCC

آمارها و ارقام، منطقه خاورمیانه را یکی از کلیدی­ ترین مناطق مهاجرتی جهان نشان می­دهد. در سال۲۰۱۰، بالغ بر ۱۹ میلیون مهاجر در خاورمیانه حضور داشته اند که ۶.۱ درصد جمعیت منطقه را شامل می­گردد. لذا تراکم مهاجر در این منطقه، ۲ برابر میانگین جهانیِ تراکم مهاجر است. در گستره­ جهان، مهاجرین تقریباً ۳ درصد جمعیت جهان را شامل می شوند. (IAMTN,2010)

اما در میان کشورهای حوزه خاورمیانه، بدون شک مهاجرخیزترین ناحیه، ۶ کشور عربی عضو شورای همکاری خلیج فارس (GCC) شامل عربستان سعودی، امارات متحده­ عربی، قطر، کویت، عمان و بحرین است. برآوردهای بانک جهانی نشان می دهد،  در سال ۲۰۱۰ حدود ۱۵ میلیون خارجی در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس اقامت داشته و به کار مشغول بوده اند که معادل ۴۰ درصد جمعیت این منطقه است.لذا پس از اهمیت خاورمیانه، در این ناحیه به این شش کشور بر می خوریم که تراکم خیره کننده­ مهاجر را از آن خود کرده است. تراکم مهاجر در کشورهای شورای همکاری، ۱۳ برابر میانگین جهانی است که می توان آن را بالاترین میزان تراکم در جهان دانست. لذا از جهت پذیرندگی مهاجر این منطقه در کنار آمریکای شمالی و اروپا، مورد توجه قرار می گیرد.

 در این میان عربستان با ۷.۳ میلیون مهاجر، میزبان بیشترین مهاجر در GCC است. پس از آن امارات متحده­ عربی با ۳.۳ میلیون مهاجرقرار دارد (Fact Book, 2011). همچنین ۹۸ درصد نیروی کار امارات و ۹۰ درصد نیروی کار قطر، مهاجر هستند (IMTN, 2010). نمودار زیر آمار مهاجران در ۶ کشور عربی را نشان می دهد.

بانک جهانی در آماری قطر را به نسبت جمعیت، در رده نخست کشورهای مهاجرپذیر جهان قرار داده است. ۸۶.۵ درصد جمعیت قطر را مهاجرین تشکیل داده اند. به همین ترتیب امارات متحده عربی با ۷۰ درصد در رتبه سوم جهان، کویت با ۶۸.۸ درصد در رتبه چهارم، بحرین با ۳۹.۱ درصد رتبه هجدهم، عمان با ۲۸.۴ درصد رتبه بیست و هشتم و بالاخره عربستان سعودی ۲۷.۸ درصد در رتبه سی ام جهان قرار دارد.

مهاجران حاضر در کشورهای GCC عموما از دو ناحیه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA)، متشکل از ۱۰ کشور مصر، یمن، ایران، سوریه، عربستان، سودان، الجزایر، اردن، سودان، مراکش، و آسیای جنوبی و جنوب شرقی، متشکل از ۷ کشور هند، پاکستان، بنگلادش، سریلانکا، نپال، فیلیپین و اندونزی می باشند.

ملیت های حاضر در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس

Source: World Bank, 2011

ملاحظه می شود که تقریباً تمامی مهاجران حاضر در کشورهای GCC از کشورهای توسعه نیافته یا در حال توسعه­ آسیا و آفریقا هستند. کشور هند رتبه نخست مهاجرین را از آن خود نموده است. طبق گزارش بانک جهانی در ۲۰۱۱ کریدورهای مهاجرتی هند-عربستان و هند-امارات یکی از ۵ کریدور مهم آسیای جنوبی است. در این میان مهاجران کشورمان نیز در ۴ کشور امارات، قطر، کویت و بحرین بطور گسترده حضور دارند آماری را که نگارنده توانسته است از حضور ایرانیان در این ۴ کشور بدست آورد را در جدول زیر مشاهده می نمایید.

جدول ۲: برآورد ایرانیان حاضر در کشورهای GCC

منابع: نماینده کار ایران در امارات (۲۰۱۲)، کتاب سبز کویت (۲۰۱۰)، CIA Factbook,2012،Encyclopedia of the nations(2002)      

آمارها پیرامون میزان وجه خارج شده از ۶ کشور عضو GCC

صندوق بین المللی پول برآورد کرده است در سال ۲۰۱۱ میزان خروج وجه از کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس به ۷۴ میلیارد دلار برسد. البته این رقم در سال ۲۰۱۰، ۶۵ میلیارد دلار برآورد شد. و به همین ترتیب در سال ۲۰۰۹ وجه خارج شده ۶۰.۴ میلیارد دلار و در ۲۰۰۸، ۵۲.۹ میلیارد دلار بوده است. (Gulf Times, 2011) در سال ۲۰۱۲ نیز این آمار از جانب صندوق بین المللی پول، به رقم ۸۳ میلیارد دلار رسید. روند افزایش خروج وجه از کشورهای عربی حوزه خلیج فارس نشان از جذابیت بسیار بالای این منطقه برای مهاجران دارد. احتمال بالایی وجود دارد که تا سالها این روند افزایش حفظ شود.

نمودار۲: روند افزایش خروج وجه از کشورهای عربی GCC (میلیارد دلار)

آمارها در سال ۲۰۰۸ نشان داد ۷۸ درصد خروج وجه از خاورمیانه سهم کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس بوده است.( IMTN, 2010) عربستان با ۲۶ میلیارد دلار وجه خارجه در سال ۲۰۰۹ مهمترین کشور گروه GCC است و پس از آمریکا دومین کشور پول فرست جهان به شمار می رود. (Factbook, 2011) طبیعتاً این موضوع تا ۲۰۱۲ نیز برقرار مانده است.

مهمترین کشورهای دریافت کننده­ پول از منطقه­ GCC هند، پاکستان، بنگلادش، فیلیپین، مصر و یمن هستند. صندوق بین المللی پول عنوان می دارد افزایش یک درصدی تولید ناخالص داخلی کشورهای GCC، افزایش یک سوم درصدی تولید ناخالص داخلی کشورهایی را به دنبال خواهد داشت که نیروی کار عمده ای را به کشورهای GCC ارسال داشته اند (Gulf Times,2011).

هند توانسته است از حضور نیروی کار خود در اقصی نقاط جهان بالغ بر ۵۵ میلیارد دلار را وارد کشور خود نماید که قریب به ۴ درصد GDP هند است. هند به تنهایی ۴۵ درصد وجوه ارسالی از کشورهای GCC را در سال ۲۰۱۱ از آن خود کرده است.

 پس از آن می توان به حضور پاکستانی ها در کشورهای GCC اشاره نمود. در ۲۰۱۱ مهاجران پاکستانی در جهان، قریب به ۱۰ میلیارد دلار، معادل ۶ درصد GDP کشورشان، را به پاکستان گسیل داشته اند. بنگلادش و سریلانکا نیز که مهاجران بسیاری را در کشورهای GCC دارند توانسته اند در مجموع معادل ۱۲درصد و ۸ درصد GDP کشورشان را از طریق ارسال وجه به اقتصاد کشورشان یاری رسانند. البته این آمارهایی که داده شد وجوه ارسالی نیروی کار این کشورها در تمام جهان است و نه GCC اما واقعیت آن است که عمده این وجوه از ناحیه GCC تأمین می گردد.

بانک جهانی، خاورمیانه و علی الخصوص کشورهای GCC را آلترناتیو بسیار مهم مهاجرتی می نامد - علی الخصوص در روزهای مواجه با بحران اقتصادی در جهان. در سال ۲۰۰۹ برخی نواحی مهم گیرنده وجه (مثل آفریقا و آمریکای جنوبی) که به اقتصاد ایالات متحده وابسته بودند، در دریافت وجه دچار لطمه شدند. اما نواحی جنوب آسیا که دریافت کننده وجه از منطقه­ GCC هستند وضع مناسبی داشتند. چنین کشورهایی چون پاکستان و بنگلادش حتی در سال ۲۰۰۹ با افزایش ارسال وجه نیز مواجه گردیدند. اما اخیراً برخی کشورهای در حال توسعه که مقصد مهاجرتی آنها یکی از مناطق آمریکا، استرالیا، مالزی و روسیه بود دچار کاهش در ارسال وجه به کشورهای خود شدند ( IMTN, 2010).

سهم کشورمان از این منبع ارزشمند پولی در جهان

اما نکات و موارد پراهمیتی که می بایست به آن دقت نظر داشت و متأسفاته با تحلیل های نه چندان صحیح سیاسی در گذشته، کمتر مورد توجه مسئولان قرار گرفته است.

نخست، درک تراکم قابل ملاحظه ثروتی است که در این ناحیه از جهان انباشته شده است. به زعم صندوق بین المللی پول، در سال ۲۰۱۱ کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، یک سرریز اقتصادی شگفت آور و تاریخی برای دیگر مناطق جهان داشت. وجود چنین ثروت هنگفتی موجب گشته تا این ناحیه پرتراکم ترین منطقه از لحاظ تعداد مهاجر در جهان لقب گیرد.

نکته­ ی بااهمیت تر برای ما آن است که این ناحیه از جهان، در همسایگی و در چند قدمی ما جا گرفته است. اما طبق آمار بانک جهانی، کشور وسیع و پرجمعیت ما با آمارهای خیره کننده در حوزه بیکاری، تنها توانسته در سال ۲۰۱۰ حدود ۱ میلیارد دلار از ۷۴ میلیارد دلار وجه خارج شده از کشورهای GCC را جذب نماید. آیا ایران که طولانی ترین مرز همسایگی را با این منطقه­ ثروتمند دارد تنها باید ۱.۳ درصد این پول را جذب نماید؟

این نکته را در کنار موضوع مهم دیگری قرار دهیم که نوار مرزی ما با کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، از خوزستان تا بلوچستان، جزو محرومترین نقاط کشورند و اتفاقاً مردم این ناحیه ارتباطات بسیار نزدیک و حتی مراودات خانوادگی با اعراب کشورهای GCC  دارند. اما به جز جنوب فارس و بخش هایی از هرمزگان و بوشهر، دیگر مناطق جنوب کشور علیرغم محرومیت بالایشان، نتوانسته اند در کشورهای عربی به عنوان نیروی کار حضور داشته باشند و وجه مورد نیاز خانواده هایشان در زادگاه را تأمین نمایند. البته بماند که در یک دهه گذشته بسیاری از مهاجران ایرانی که در این کشورها حضور و فعالیت داشته اند نیز به دلیل برهم خوردن مناسبات سیاسی میان ایران و کشورهای GCC از آن کشورها اخراج شدند. به عنوان نمونه در ۱۷ فروردین ۱۳۹۰ خبری قابل تأمل بر روی خبرگزاری های ایران قرار گرفت: «تصمیم محرمانه شورای همکاری خلیج فارس برای اخراج نیروی کار ایرانی». براین اساس در نشست کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در ریاض، در سال ۱۳۹۱، عنوان شد رویکرد کشورهای عضو این است که نیروی کار ایرانی در بخش توزیع مواد غذایی کاهش یابد. (تابناک، ۱۳۹۰)

منابع امنیتی شورای همکاری خلیج فارس گفتند، اطلاعاتی در باره نفوذ ایران در دستگاههای دولتی و غیر دولتی کشورهای عضو این شورا و نیز برخی موسسات رسانه ای- که دهها خبرنگار طرفدار یا مرتبط با ایران در آنها مشغول به کارند - درنشست ریاض ارائه شد و اکنون رویکرد همه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس این است که نیروی کار ایرانی در این کشورها بویژه ایرانی های شاغل در بخش توزیع مواد غذایی کاهش یابد زیرا افراد مذکور در حوادث اخیر بحرین از طریق بستن مغازه هایشان و خودداری از توزیع مواد غذایی تلاش می کردند که بر دولت این کشور فشار بیاورند. نکته خطرناکتری که منابع امنیتی شورای همکاری خلیج فارس کشف کردند این بود که دو هزار فرد مظنون بصورت غیر قانونی وارد کشورهای عضو این شورا شده اند. (عصر ایران،۱۳۹۰)

جمع بندی

با اندکی تأمل بر موارد ذکر شده می توان دریافت که پازل بسیار ساده ای روبروی سیاستگذارانمان قرار دارد که می­بایست مصالح نظام را بر مبنای آن طرح ریزی نمایند. بدین ترتیب که مهاجرتهای رفت و برگشتی ای که از دیرباز بین مردمان جنوب ایران و کشورهای عربی برقرار بوده را در قالب اعزام هر چه بیشتر نیروی کار نیمه ماهر و ماهر احیا و تقویت نماییم. چگونه است که دولت ها در دورترین نقاط آسیای جنوبی و شرقی میلیون ها مهاجر کار را به این منطقه گسیل داشته اند و از قبل آن سطح زندگی مردمانشان را بسامانتر نموده اند اما ما که همسایه ایم تلاشمان در بالاتر بردن دیوار بی اعتمادی و بدگمانی بین دولت ها باشد! و این موضوع ضربه سهمگینی به اوضاع اقتصادی و معاش و زندگی خانواده های مهاجرین در جنوب کشور وارد نماید. بارها این جمله را از جانب مسئولان و آگاهان شنیده ایم که قطر در میادین گازی مشترک، ثروت را به سمت کشور خود گسیل می دارد. حال سوال نگارنده این است که ما چرا نتوانیم بخشی از این ضرر را از طریق ارسال نیروی کار ایرانی به آن کشورها، و در ادامه ارسال وجه آنها به مناطق جنوبی ایران جبران کنیم.

در این راستا مناسب است دولت اعتدال، مصلحت را در به سامان نمودن روابط سیاسی و برقراری مهاجرتهای کوتاه مدت نیروی کار قرار دهد و نه گفتگوها و جدال های نه چندان مفید و سودآور و البته تشنج زا برای هر دو طرف در دو سوی خلیج فارس. البته نشانه های مثبتی از ابتدای این دولت در سیاست تشنج زدایی و بهبود مناسبات با کشورهای GCC  و بحث ارسال نیروی کار مشاهده می شود.

امیدواریم دولت، بویژه دستگاه دیپلماسی و وزرات کار، با درک شرایط اقتصادی نه چندان مناسب ایرانیان جنوب این موضوع را جدی تر مورد توجه قرار دهد.