اصلاحات ارضی آغازگر انقلاب اسلامی بود

مجید یوسفی، تاریخ ایرانی: اتفاق نظر میان کسانی که اصلاحات ارضی را یکی از مهم ترین عوامل انقلاب اسلامی ایران می دانند قابل ملاحظه است، اما سعید لیلاز بر آن است که اصلاحات ارضی آغازگر تحولاتی بود که در سال های پایانی دهه ۴۰ و ۵۰ وقتی با مجموعه ای از تحولات بین المللی همراه شد به بروز ناآرامی ها انجامید. این کارشناس اقتصادی در گفت وگو با «تاریخ ایرانی»، جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل، کودتا در عراق و تضعیف آمریکا در جهان پس از جنگ با ویتنام را دلایل مهمی برای تغییر موقعیت ایران در داخل و خارج می داند. تلاقی پنج یا شش عامل با یکدیگر در اوایل دهه ۵۰، کشور را دچار بحران کرد. این سیر رویداد ها از اواخر دهه ۴۰ به این سو و تلاقی آن ها در سال های ۵۲ و ۵۳ قلب نظر من را شکل می دهد. آنچه که تمام کننده این جریان تو در تو شد، شکاف طبقاتی بود که آخرین ضربه را بر پیکر اقتصاد پهلوی دوم زد، اما شروع کننده همه این تحولات اصلاحات ارضی بود.

 نظر کلی شما در باب اصلاحات ارضی چیست؟ اصلاحات ارضی و پیامدهای ناشی از آن چگونه زمینه ساز تحولات آتی شد؟ آیا اساسا این اصلاحات موثر بوده است یا نه؟

 نظریه ها پیرامون تاثیر اصلاحات ارضی در دهه ۴۰ شمسی بر ساختار اقتصادی و اجتماعی ایران متعدد است. برخی معتقدند که اصلاحات ارضی منشاء موثر و تعیین کننده ای در سقوط حاکمیت پهلوی بود. عده ای افزایش فاصله طبقاتی شهر و روستا و سیل مهاجرت به شهر ها را عامل بروز بحران دهه ۵۰ می دانند، برخی معتقدند اساسا ناآرامی ها متعلق به رشد طبقه متوسط شهری و یقه سفید ها بوده و الا اگر انقلاب را ملهم از بروز اصلاحات ارضی می دانستیم باید این شورش ها در مناطق پایینی و حاشیه شهری روی می داد؟ آیا اصلاحات ارضی همان غولی بود که بسیاری از آن سخن می رانند؟ من هم معتقدم انقلاب اسلامی ایران مولود اصلاحات ارضی بود. اما برای بررسی اصلاحات ارضی نباید آن را به دو دهه آخر دوره پهلوی محدود کنیم، بلکه باید به اواسط دهه ۲۰ بازگردیم. شاه از سال های ۱۳۲۵ شمسی به این سو، بخشی از زمین های خالصه و دولتی وابسته به خانواده سلطنتی را به مردم واگذار کرد. وقتی که رضاشاه از ایران می رفت نزدیک به ۵۲۰۰ سند قباله داشت، این تعداد قباله شامل چند صد پارچه آبادی بود. این ها همه از بهترین زمین های ایران بودند که رضاشاه در اواسط حکومت اش آن ها را به تملک خود درآورده بود. گویا انگلیسی ها رضاشاه را پس از تبعید به آفریقای جنوبی، مجبور به واگذاری این زمین ها به پسرش می کنند. انگلیسی ها پس از آن، محمدرضا شاه را متعهد کردند که هزینه و سرپرستی تمام خانواده سلطنتی را بر عهده گیرد. رویداد دیگری که در سال های میانه دهه ۲۰ شمسی روی داد این بود که سیدجعفر پیشه وری به کمک بلشویک ها منطقه آذربایجان ایران را به تصرف خود درآورد و این تصرفات تا همسایگی تهران و نزدیکی شهر زنجان نیز سرایت کرده بود. حزب توده نیز به صورت قارچ گونه ای با تکیه بر محروم ترین اقشار دهقانی شروع به توسعه و پیشرفت کرد . سیر این وقایع باعث شد که شاه به صرافت افتد اصلاحاتی انجام دهد و بخشی از املاک سلطنتی را به مردم واگذار کند. پس از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ شمسی، نقش ایالات متحده آمریکا در ایران پررنگ می شود، از سوی دیگر، به تدریج قیمت نفت خام در جهان افزایش می یابد. همزمان جنبش های آزادی خواهانه در سراسر خاورمیانه به گونه ای رشد می کند که آمریکایی ها احساس خطر می کنند. در کنار آن باید به جنگ اعراب و اسرائیل و کودتای عراق در ۱۹۶۸ نیز اشاره کرد. مجموعه این رویداد ها اثر اصلاحات ارضی را بیشتر از نگاه اولیه ای که بر آن بود پررنگ تر کرد. به همین جهت معتقدم که چنانچه این زنجیره رخداد ها را در کنار هم معنا نکنیم، اصلاحات ارضی به تنهایی شاید اثر نافذی بر اقتصاد و سیاست نمی گذاشت. بنابراین من اصلاحات ارضی را یکی از چند متغیر مستقلی می دانم که در کنار هم بنیان یک نظام را سست کردند. در این بحث من بیشتر به مباحثی اشاره خواهم کرد که منجر به پررنگ تر شدن نقش اصلاحات ارضی شد؛ رویدادهای بین المللی، قیمت نفت و فقدان زیرساخت های اقتصادی و بسترهای لازم برای توسعه.

اما بسیاری معتقدند صرف نظر از این رخداد ها، دو دهه آخر منتهی به انقلاب، یکی از دوران طلایی تاریخ معاصر ایران بود. چرا این دوران طلایی، منجر به بحران دهه ۵۰ شد؟

بله، چون اتفاق های دیگری جهت روند اقتصادی و سیاسی ایران را تغییر داد و چندان ربطی به برنامه های اقتصادی شاه نداشت. در ژوئن ۱۹۶۷ میلادی اسرائیل به کرانه باختری رود اردن حمله می کند و جنگ شش روزه ژوئن اعراب و اسرائیل آغاز می شود. برای اولین بار اعراب به استفاده از سلاح نفت متوسل می شوند و آن را در همین جنگ عملی می کنند و چون ایران در این جنگ شرکت نمی کند نگاه ها برای نخستین بار به ایران متمرکز می شود. یک سال بعد باز هم در ماه ژوئن، کودتایی در عراق به وقوع می پیوندد که بعثی ها به قدرت می رسند. در سال ۱۳۴۷ شمسی در همان روزهای کودتا، یک روز شاه در شورای اقتصاد همه را جمع می کند و می گوید: من امروز در این جلسه می خواهم مساله ای را مطرح کنم که برای کشور ما ایران، مساله مرگ و زندگی است. ما از امروز رویکرد نظامی خودمان را در منطقه خلیج فارس تغییر می دهیم. چون در عراق تحولاتی در جریان است که شاید در آینده نزدیک به نفع ما نباشد. ما یک دوره کوتاه مدت فرصت داریم که خودمان را به لحاظ نظامی تجهیز و تقویت کنیم وگرنه این عراق ما را خواهد بلعید. این پیش بینی تقریبا ۱۲ سال بعد با حمله عراق به ایران به وقوع پیوست. شاه می گوید: من تصمیم ندارم زیر بار تهدیدات رژیم بعث عراق باشم. ایران باید استراتژی نظامی خود را تغییر دهد. ما باید در این منطقه به یک قدرت بزرگ تبدیل شویم. سیاست مهار دوگانه مارتین ایندایک که بعد ها مطرح شد، ایده آن از کودتای عراق در خرداد ۱۳۴۷ گرفته شده بود. بنابراین نقش ایران، نفت و قدرت نظامی آن در منطقه ناگهان اهمیت پیدا می کند. پس از کودتای بعثی هایی که به شوروی نزدیک بودند، فضای دوقطبی در منطقه شدت پیدا می کند. ایران در دکترینی قرار می گیرد که به قدرت نظامی منطقه تبدیل شود. این رویداد ها به تدریج برنامه چهارم توسعه را به انحراف می کشاند. علاوه بر قدرت نظامی، درآمد حاصل از فروش نفت ایران هم افزایش می یابد، شوک نفتی هم از سال ۱۳۴۹ آغاز می شود.

در واقع شما اهمیت ژئوپلتیک منطقه را بیشتر از مسائلی چون مهاجرت می دانید؟

مهاجرت تا پایان دهه ۴۰ کاملا کنترل شده بود، چون هیچ نشانه ای از افزایش نرخ بیکاری و تورم در منحنی ها و جداول سازمان برنامه وجود نداشت. حتی شکاف طبقاتی تا سال ۱۳۵۱ در حال کاهش بود. نسبت دهک اول به دهم و ضریب جینی به تدریج در حال بهبود بود. اما تکاپوی ما در خلاء صورت نمی گیرد و وقتی برنامه ریزی می کنیم و در کار و روند طبیعی خلقت دست می بریم آنگاه عوامل بیرونی که خارج از کنترل ما هستند در برنامه اثر می گذارند. طبیعی است که روند و مسیر کار تغییر پیدا کند و به نقطه خارج از پیش بینی برسد. در اوایل دهه ۶۰ میلادی آمریکا دچار آسیب هایی در منطقه و عرصه بین الملل شد که مهم ترین آن در جنگ ویتنام بود. در آنجا آمریکا، بعد از ورود به جنگ به سرعت منفعل می شود. بعد از انفعال در ویتنام بزرگترین بحران های اقتصادی آمریکا به تدریج ظهور می کنند. حتی در اواخر دهه ۶۰ میلادی تا اوایل دهه ۷۰ و سال ۱۹۷۴ نرخ تورم در آمریکا گاهی به ۱۲ درصد در سال می رسید. از سوی دیگر تاثیر وابستگی ایران به واردات در اقتصاد کشنده می شود. وقتی که شما ۲۰ درصد GDP خود را وارد می کنید هر میزان نرخ تورم در خارج از کشور، یک پنجم آن وارد کشور خودتان می شود. سهم نفت در اقتصاد ایران تقریبا به ۵۲ درصد رسید و اگر این حجم و نسبت آن، ما را به واردات وابسته کند در نتیجه باید گفت نیمی از تورم غرب وارد ایران می شد.

از سوی دیگر، ریچارد نیکسون به دکترینی دل بسته بود که آمریکا باید اداره هر منطقه ژئوپلتیکی جهان را به عنوان ژاندارم منطقه به یک کشور بدهد. وقتی ایران ژاندارم منطقه می شود مجددا نقش آن افزایش پیدا می کند. در همین بین، آمریکا درگیر مسائل داخلی خود می شود. در بحران واترگیت، این مشکلات به اوج خود می رسد. گری سیک در خاطرات خود می گوید وقتی نیکسون در اوایل دهه ۷۰ میلادی به تهران می رود در فرودگاه به شاه می گوید: اعلیحضرت به من کمک کنید، من گرفتارم. شاه هم در حالی که دست های خود را در جیبش مانور می داد، به نیکسون پاسخ می دهد: بله، یک فکری برای شما می کنم. این یک فکری می کنم شاه را به نقطه ای از اولترا ضدآمریکایی بودن رساند که برای ایالات متحده یک نقطه هشدار بود. او در عرصه داخلی هم به همین صورت به نتایج و ادعاهای شگفت آوری رسید. شاه در شورای عالی اقتصاد می گوید: اگر به من بلشویک هم بگویید ابایی ندارم و نگران آن نخواهم نشد. من ایده های مساوات جویانه خود را برای کاهش شکاف طبقاتی در ایران و ارتقای طبقه کشاورز پی خواهم گرفت. این ادعا ها همه مستندات تاریخی دارد.

سال ۱۳۴۹ درآمد نفتی به تدریج افزایش می یابد و بودجه ایران به سوی نظامی شدن هدایت می شود. نفت ایران اهمیت پیدا می کند و نقش آن در خاورمیانه برجسته می شود. نقش ایران در منطقه هم به جهت رویدادهای ژوئن ۱۹۶۷ و ژوئن ۱۹۶۸ افزایش می یابد که به شاه قدرت می دهد در بازار نفت اثر بگذارد. این تاثیر در بازار نفت به نوعی بود که از سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۵ ایران قیمت نفت را در بازار تعیین می کرد. همین رویداد ها باعث شد که نشانه های تورم در اقتصاد ایران آشکار شود. به طوری که از تیرماه ۱۳۴۹ امواج تورمی برای اولین بار وارد ایران می شود که ایرانی ها با این امواج به مدت دو دهه چندان آشنایی نداشتند. به تعبیر دیگر، یک نسل کامل از عبارتی به نام تورم تصوری نداشتند، چون به مدت ده سال قیمت مسکن، خودرو، زمین و مایحتاج عمومی ثابت بود. در سال ۱۳۵۰ هنوز در نقطه ای بودیم که فرصت بازنگری و مدیریت اقتصاد کشور را داشته باشیم. بعلاوه موج مهاجرت هم در تمام این سال ها به شدت در حال ادامه بود. دولت برای کنترل اولین امواج مهاجرت شروع به واردات کالا از خارج می کند. این موج از مهاجرت و واردات گسترده تا سال ۱۳۵۲ ادامه می یابد که مصادف با جنگ اکتبر ۱۹۷۳ بود.

جنگ رمضان یا یوم کیپور؟

بله، در این جنگ منسجم ترین اتحاد بین اعراب درباره نفت شکل می گیرد. در این مقطع قیمت نفت که حدودا ۱/۵ دلار بود و در یک دوره بیست ساله به ۲/۵ دلار رسیده بود، ناگهان به ۱۲ دلار افزایش می یابد. در ایران مصرف ارزی برنامه سوم ۶/۵ میلیارد دلار بود. در برنامه چهارم عمرانی این مقدار به ۱۰ میلیارد دلار افزایش یافت و در برنامه پنجم با ۳۰ میلیارد دلار نهایی می شود. این افزایش از ۱۰ میلیارد به ۳۰ میلیارد دلار به تنهایی یک بودجه تورم زایی بود. افزایش مصرف ارزی ۶ میلیارد دلار به ۱۰ میلیارد دلار بسیار معقول است اما بودجه ارزی که در برنامه پنجم باید از ۱۰ به ۱۵ میلیارد می رسید ناگهان به ۳۰ میلیارد تبدیل شد. در این نقطه ما به بحران نزدیک شدیم که مهار این بحران با درایت و برنامه ریزی بسیار دقیق در فاصله زمانی ۵ ساله قابل کنترل بود. اما وقتی جنگ اکتبر ۱۹۷۳ میلادی رخ داد، شاه همه سران حکومتی را در قالب کنفرانسی در هتل گاجره گردهم آورد. درباره آن کنفرانس، عبدالمجید مجیدی، رئیس سازمان برنامه و بودجه در خاطرات خود می نویسد: مجموعه درخواست هایی که برای ارز آمده بود چیزی حدود ۶۰۰ میلیارد دلار شده بود. این در حالی بود که ما برای این برنامه ۳۰ میلیارد دلار پیش بینی کرده بودیم. در این کنفرانس بعد از ساعت ها بحث و مشاجره به ۲۰۰ میلیارد دلار رسیدیم. عملکرد هم ۱۰۰ میلیارد دلار شده بود که تقریبا ۱۰ برابر می شد.

وقتی کار شناسان سازمان برنامه و بودجه، نتیجه جلسه را به پیش شاه می برند، آلکس مژلومیان معاون سازمان می گوید: این برنامه بوی خون می دهد و من آن را امضاء نمی کنم. بعلاوه اینکه بیماری هلندی در آن زمان هنوز شناخته نشده بود. در این جلسه عبدالمجید مجیدی هم به شاه می گوید: این برنامه با بودجه پیش بینی شده کمی خطرناک است و کشور را دچار مشکلاتی می کند. شاه هم به عبدالمجید مجیدی می گوید: من ۳۴ سال این کشور را بدون کار شناسان سازمان برنامه و بودجه اداره کردم. از این به بعد هم اداره می کنم. من نمی خواهم که شما نظر کار شناسی بدهید. شاه پس از آن برنامه را تغییر می دهد.

فروپاشی پهلوی دوم، دلایل دیگری هم داشت. در سال ۱۳۵۰ شمسی وقتی جشن های ۲۵۰۰ ساله در شیراز برگزار می شد، اسدالله علم در خاطراتش نوشت من با وزیر آب و برق جلسه داشتم و تعجب می کنم که چگونه در ایران انقلاب نمی شود. امروز دریافتم که تنها یک درصد از جمعیت روستایی ایران دارای آب و برق هستند. ۹۹ درصد از جامعه ۵۵ درصدی جمعیت روستایی ایران فاقد آب و برق بودند. در واقع در یک روستای قرون وسطایی زندگی می کردند.

علم وقتی صبح روز بعد این واقعیت را به اعلیحضرت می رساند، شاه به او می گوید: این نیازی به سر و صدا و شلوغی ندارد. خب این کار هم به تاخیر افتاده و انجامش می دهیم. شاه اصلا نگران این آمار نیست. اساسا برای او اهمیتی ندارد که یک شکاف عظیم طبقاتی در حال شکل گیری است. این همان اعلیحضرتی است که می گفت اگر به من بلشویک بگویید من نگران آن نیستم. من نماینده دهقانان این کشورم. شما ها نادان هستید که تصور می کنید اگر به کشاورزان این مملکت کمکی نکنید کار این مملکت پیش می رود. تحولات واقعی این کشور باید از روستا شروع شود. اگر می خواهید ایران صنعتی شود باید از این روستا ها آغاز کنیم.

بیهوده نبود که علینقی عالیخانی، وزیر اقتصاد در خاطرات خود می گوید من تصور می کنم که اگر شاه به پادشاهی نمی رسید یک کار شناس زبده اقتصاد صنعتی و نفتی بود که عضو حزب ایران با گرایش سوسیالیستی می شد.

پس در سال ۱۳۵۴ به همان نقطه تلاقی مواجه شدیم؟

بله، نتیجه آنکه متوسط نرخ تورم که در دهه ۴۰ شمسی ۱۰ درصد بود، در سال ۵۴، ۱۵ درصد اعلام می شود. در بهار سیاه ۱۳۵۴ تورم شروع به بروز علائم بحرانی می کند. دولت برای پوشاندن تورم با بهره مندی از دلارهای نفتی شروع به واردات می کند. واردات گسترده در زمانی روی می دهد که آمریکا نیز دچار بحران اقتصادی و تورم شدید است. این تورم در غالب واردات کالاهای آمریکایی به ایران هم سرایت می کند. برای جلوگیری از تورم، حاکمیت شروع به اعطای سوبسید می کند. این سوبسید ها مجددا مهاجرت روستایی ها به شهر ها را افزایش می دهد. سرعت رشد واردات و افزایش مهاجرت از روستا به شهر به گونه ای می شود که روستاییان شهری شده بعد از اتمام کار روزانه، علیرغم درآمد خوب، نه مسکنی در داخل شهر داشتند و نه کالایی برای خرید پیدا می کردند. غالبا در حلبی آباد ها زندگی می کردند. حال آنکه در نزدیکی این حلبی آباد ها ساختمان های بسیار لوکسی وجود داشت. نرخ دستمزد کارگر ساختمانی در یک سال ۳۸ درصد افزایش یافت و این مهاجرت به شهر ها به نقطه ای می رسد که روستا ها و شهر ها می پوکند.

یعنی چی؟

در سال ۵۴ برای اولین بار ایران دچار بحران بیکاری می شود. حتی بیمه کشاورزان و روستاییان که در برنامه سوم، چهارم و پنجم عمرانی پیش بینی شده بود را هم نمی توانستند پرداخت کنند، چون سرشته کار در می رود، در واقع جا می مانند و فرصت این کار را پیدا نمی کنند. در همین سال ها برق نایاب می شود، در حالی که عملکرد برق در برنامه پنجم چندین برابر برنامه چهارم بود اما آنچنان تقاضا زیاد بود که اساسا فرصت پیدا نمی کردند عملیات برق کشی را شتاب بدهند. ناهنجاری ها ساختاری می شود و هر چقدر هم سعی می کنند، بهبود پیدا نمی کند. در واقع ما از سال ۴۲ آرام آرام به بحران تورم نزدیک شده و در سال ۵۴ با بحران بیکاری مواجه شدیم.

وقتی سرمایه و ثروت بیکران هست و برنامه توسعه هم به سرعت در حال حرکت است چرا بیکاری روی می دهد؟

متوسط رشد اقتصادی برنامه پنجم ۱۵ درصد بود، متوسط رشد اقتصادی در ۱۵ سال آخر حکومت شاه هم ۱۰ درصد بود؛ عملکردی که در تاریخ ایران تکرار نخواهد شد. اما دو نکته را از هم متمایز کنید، سرعت رشد اقتصادی با ایجاد اشتغال کاملا متفاوت است، چون شهر و روستا زاد و ولد خود را داشت، بنابراین نرخ بیکاری ۱۰ درصد در سال ۵۴ به این خاطر است که هم از روستا و هم از شهر نیروی کار وارد چرخه کار صنعتی، عمرانی و خدماتی می شد. این در حالی است که پیش از این نیروی کار جدید هم در بخش کشاورزی و هم در بخش خدماتی، صنعتی و عمرانی جذب می شد، اما حالا به خاطر دلارهای نفتی در بخش واردات و خدمات جذب می شدند. سهم خدمات در این سال ها ناگهان به ۴۰ درصد می رسد. بخش صنعت و کشاورزی هم به تدریج نحیف و ضعیف می شود. نامه ای از منصور روحانی، وزیر سابق کشاورزی به مهندس بازرگان وجود دارد در زمانی که وی در زندان جمهوری اسلامی بود. نامه به شدت تاثربرانگیز است. اگر کمی در زندگی و عملکرد منصور روحانی مطالعه کنید متوجه می شوید که او یکی از شریف ترین مردان تاریخ معاصر ایران است. منصور روحانی را به اتهام نابودی کشاورزی ایران بازداشت می کنند. حتی شنیده ام که یک روز بازرگان وقتی از کنار منصور روحانی می گذشت به او گفته بود: «شما بخش کشاورزی ایران را نابود کردید.»

روحانی در نامه ای به بازرگان از رشدی در بخش کشاورزی می گوید که در سال های بعد از انقلاب هرگز نداشتیم. او می نویسد: بخش کشاورزی در سال ۵۰ به نسبت سال ۴۰ به طور قابل ملاحظه ای رشد داشته است. من در بخش کشاورزی به طور متوسط هر سال ۴ درصد ارزش افزوده داشتم. من به عصر خیش و گاوآهن در ایران پایان دادم. او می نویسد: در سال ۱۳۴۰ تعداد تراکتورهای مزارع ایران کمتر از رقم ۲۰۰۰ دستگاه با قدرت متوسط ۴۰ اسب بود، ولی در سال ۱۳۵۶ جمعا ۶۰۰۰۰ تراکتور به قدرت های ۶۰ اسب تا ۱۰۰ اسب در مزارع غیر برنج و ۴۰۰۰۰ تیلر ۶ تا ۱۰ اسب در مزارع برنج شمال کار شخم و عملیات کاشت و حمل و نقل را به عهده داشته اند. مجموع قدرت تراکتور ها و تیلرهای مزارع در سال ۱۳۵۶ حدود ۳/۴ میلیون اسب در مقابل ۸۰۰۰۰ است و جنابعالی از هر کسی بیشتر معنی این تحول در مکانیزاسیون زراعت را می دانید. ماخذ این ارقام و آمار واردات ماشین های کشاورزی از گمرک دفا تر کارخانجات مونتاژ به سهولت قابل تحقیق است. روحانی این نامه را در داخل زندان در نهایت ناامیدی می نویسد و چند روز بعد او را اعدام می کنند.

نرخ بیکاری در سال های قبل چگونه بود؟

غالبا در دهه ۴۰، ۳ تا ۳/۵ درصد بود.

حالا آن نقطه ای که همه این مشکلات به هم اصابت می کنند دقیقا در کدام موقعیت است؟

بله، به تدریج به نقطه ای نزدیک می شویم که همانند یک سوپ اقتصاد و اجتماع به نقطه جوش نزدیک می شود و همه به هم می خورند. تقریبا تا الان همه به هم نزدیک شدند و اگر شکاف طبقاتی هم به مجموع این بحران ها اصابت کند همه به هم می ریزند. می دانید که شکاف طبقاتی علت العلل همه انقلاب هاست.

اتفاقی که در این سال ها افتاد این بود که شکافی که ۱ به ۱۷ بوده به پایین ترین حد خود در ۶۰ سال اخیر یعنی ۱ به ۱۲ می رسد و در سال ۱۳۵۶ به نقطه ۱ به ۳۸ می رسد. نه در گذشته، نه در حال و نه در تمام خاورمیانه چنین شکاف طبقاتی وجود نداشته است. امکان دوام جامعه هم در این وضعیت صفر است. امکان ندارد که جامعه در این شرایط دوام بیاورد. همه تئوری های موجود را کنار بگذارید. جامعه در چنین نقطه ای از اساس ویران می شود. بنابراین انقلاب ایران یک دلیل عینی و علمی دارد و آغاز آن هم از اصلاحات ارضی بود، اما اصلاحات ارضی عامل آن نبود. در واقع آن اعوجاجات و انحرافاتی که از سال ۱۳۴۸ آغاز شده بود بعلاوه رویدادهایی همانند تضعیف آمریکا در منطقه و فشار ایران در نظم بین المللی، تقاضای سه جزیره خلیج فارس در برابر جدایی بحرین از ایران، تبدیل شدن ایران به ژاندارم منطقه همه تحولاتی است که موقعیت ایران را در منطقه تغییر می دهد. ایران مدیریت خلیج فارس را به عهده می گیرد و به تدریج به فکر اقیانوس آرام می افتد. در سال ۱۳۵۴ در سفری که ملکه انگلیس از استرالیا به ایران داشته شاه به او پیشنهادی می کند که شگفت آور است. او می گوید: من حاضرم مسئولیت اقیانوس آرام تا استرالیا را به عهده بگیرم. حتی در سومالی و اتیوپی هم اختلافی به وجود می آید وزارت خارجه ایران بیانیه می دهد و در آن می نویسد: ما نسبت به مسائل سومالی نمی توانیم بی اعتنا بمانیم. آنجا حوزه نفوذ ماست.

بنابراین مجموعه ای از عوامل بین المللی، افزایش قیمت نفت، ضعف آمریکا، نیاز آمریکا به ایران باعث می شود که ایران شان و اعتباری برای خود قائل شود که چندان دائمی و واقعی نبود. شاه تصور می کرد که این وضعیت دائمی است. چون هر سال ۲۰ تا ۲۵ درصد درآمد نفت افزایش می یافت. اما سال ۵۶ یکباره درآمد نفت به شدت کاهش پیدا می کند و رشد اقتصادی برای اولین بار منفی می شود. گسست تاریخی از همین زمان آغاز می شود.

 حتی در سال ۵۲ یک روز امیرعباس هویدا به مجلس می رود و در آنجا می گوید: من با افتخار در این مجلس اعلام می کنم که برای رفاه حال مردم شریف ایران برای اولین بار ما محموله تخم مرغ را با هواپیما وارد کردیم. ما اجازه نمی دهیم که به مردم فشار بیایید. ما نمی گذاریم تورم مردم را در تنگنا قرار دهد. ما تورم را سرکوب می کنیم. در حالی که سرکوب تورم وقتی بود که سالیانه ۳۰ درصد به درآمد نفت ما افزود می شد و وقتی که درآمد نفت کاهش پیدا می کند فورد، رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا نامه ای به ایران می نویسد و تلویحا به شاه اخطار می دهد ما با شما برخورد می کنیم. شما نباید روی افزایش قیمت نفت در اوپک اصرار بورزید. شاه بسیار عصبانی می شود و به علم می گوید: برای فورد بنویسد که مادر... زمان قاجار دیگر گذشته است.

وقتی فورد کنار می رود و دموکرات ها بر سر کار می آیند انتقام تاریخی خودشان را می گیرند، چون آن ها مشکلات اقتصادی خود را ناشی از نقش شاه در اوپک و افزایش قیمت نفت می دانند. روابط بین ایران و آمریکا دچار اختلال می شود. از سوی دیگر، شکاف طبقاتی، تورم و بیکاری افزایش می یابد. بحث حقوق بشر آخرین ترکشی است که در این بحران داخلی و خارجی به سوی ایران پرتاب می شود.

در بهمن ماه ۱۳۵۶ که هنوز تظاهراتی در تهران برپا نشده بود، سازمان برنامه و بودجه در گزارشی انقلاب ایران را پیش بینی می کند. در این گزارش آمده است: ما دو گزینه برای نجات ایران در برنامه ششم داریم. گزینه اول همین مسیر انبساطی است که تاکنون ادامه داده ایم. در صورت اجرای این برنامه میزان بدهی خارجی ایران در سال ۱۳۶۱ به ۱۳۰ میلیارد دلار می رسد. چون چنین پولی در دنیا نیست که به ما بدهند پس این گزینه ناممکن است. گزینه دوم این است که ما کمربند ها را فوری ببندیم و بدهی خارجی ایران را تا سال ۱۳۶۱ به ۲۵ میلیارد دلار برسانیم که در آن صورت تکان های شدید اجتماعی در ایران روی خواهد داد که گریزناپذیر است. در واقع به تعبیری می توان گفت که انقلاب اسلامی، ایران را از بن بستی که به آن دچار شده بود نجات داد.