دولت با اقتصاد ایران چه کرد؟

وقتی نام بازار را بر زبان می آوریم در ذهن مردم تصویر مکانی مملو از مغازه و راهروهای مسقف نقش می بندد. این تصویر، شکل فیزیکی همان بازار سنتی است که در سال های متمادی، نقش و جایگاهی مختص به خود داشته و با یک مرحله از توسعه کشور در گذشته وابستگی دارد. اما در حال حاضر، بازار در ذهن نسل جدید تصویری متفاوت با آنچه در اذهان پیشینیان بوده، دارد. شاید به دست آوردن تحلیلی مناسب از تحولات اقتصادی که بازار سرمنشاء آن بوده و درک عوامل ایجاد این تحولات بتواند به فهم بهتر ما از ساز و کارهای اقتصاد امروزکمک کند. آنچه بازار سنتی را به بازار مدرن پیوند می دهد و وجه مشترک این دو محسوب می شود، مبادله داوطلبانه و آزاد است. این امر از گذشته جریان داشته و هم اکنون هم اتفاق می افتد. اما وقتی ظرف نهادی بازار دگرگون می شود به این معنی که قواعد حاکم بر آن تغییر می کند تصویری متفاوت از بازار با آنچه در گذشته بوده مشاهده می کنیم. گذشته از مرور تحول تاریخی، این بررسی حداقل دو خاصیت می تواند داشته باشد. اول درک اینکه بازار در مقاطعی از تاریخ گذشته ما نقشی فراتر از مکان مبادله کالا ایفا کرده که ممکن است در زمان حاضر دیگر آن نقش را نداشته باشد. یا اینکه ما چه انتظاری می توانیم از بازار به عنوان مکانی که مبادله در آن اتفاق می افتد، داشته باشیم. مشخص شدن آن نقش و جایگاه، می تواند به ما کمک کند تا بفهمیم چرا زمانی نقش آفرینی بازار در کشور ما نقش آفرینی سیاسی یا فرهنگی شده و اینکه چرا در زمان فعلی ممکن است این نقش ها وجود نداشته یا تغییر کرده باشد. خاصیت دوم هم اینکه ما مفهوم بازار را به عنوان یک ساز و کار از مفهوم آن به معنای مکان مبادله جدا کنیم تا بتوانیم در اقتصاد، ساز و کار را مدنظر قرار دهیم. این شاید بهانه ای باشد که بتوانیم بهتر ساز و کار بازار را درک و آن را در جامعه نهادینه کنیم.
بازار و توسعه
شاید بتوان گفت کیفیت عملکرد بازار یک نشانه و یک شاخص از مرحله توسعه یافتگی است که در آن قرار داریم. مثلاً باید ببینیم نهاد بازار در 50 سال گذشته چه نقش و کارکردی داشته و اکنون چه کارکردی دارد. همان طور که اگر به سیر نهاد دولت در ایران دقت شود به میزان تحولات آن می توانید تحولات توسعه کشور را نیز بررسی کنید. در گذشته های دورتر بازار یک نهاد سنتی در کشور بوده است. در مقایسه با یک اقتصاد مدرن که در آن بازاری با ساز وکار مدرن تشکیل می شود، ما اقتصادی سنتی داشتیم که در آن بازار سنتی شکل گرفته بود. اگر این فاصله را مورد ارزیابی قرار دهیم آن وقت می توانیم مرحله توسعه ای که قدیم در آن قرار داشتیم و مرحله توسعه فعلی و سیر تحولات آن را بسنجیم. همان گونه که یک جامعه در حال گذار از سنتی بودن به مدرن بودن تحولاتی را از سر می گذراند و نهادهایش دچار دگرگونی می شود و قواعد حاکم بر آن تغییر می کند، بازار هم از همین قاعده تبعیت می کند. اگر بخواهیم بگوییم که در گذشته دورتر چه تحولاتی صورت گرفته و این تحولات در نهاد بازار چگونه تجلی پیدا کرده است باید به دنبال بررسی آن عوامل باشیم. یکی از این عوامل مقیاس فعالیت های اقتصادی است؛ به این معنی که ما کشوری داشتیم با جمعیتی بسیار کمتر از جمعیت فعلی. برای مثال در اوایل دهه 40 شمسی جمعیت حدود بیست و چند میلیون نفر بود که حدود 65 درصد آن جمعیت روستایی و تنها 35 درصد این جمعیت یعنی حداکثر چیزی حدود هشت میلیون نفر شهرنشین بودند. وقتی این جمعیت را در شهرهای موجود توزیع کنیم جدای از چند شهر بزرگ مثل تهران و اصفهان و... به شهرهایی می رسیم که جمعیت های حداکثر 50 هزار نفری داشته اند. از نظر تولید ناخالص داخلی به عنوان یک شاخص از حجم اقتصاد نیز می بینیم که میزان درآمد و کالایی که در اقتصاد تولید می شده و در بازار مورد مبادله قرار می گرفته بسیار کم بوده است. وقتی حجم تولید کالا و خدمات بسیار کوچک باشد نظام مبادله و بازاری که این کالا و خدمات را پشتیبانی می کند نیز نظامی بسیار کوچک خواهد بود که مصداق بیرونی آن مکانی می شود که همه افراد شهر برای انجام مبادلات شان به آنجا مراجعه می کنند. به اضافه این نکته که وقتی سطح درآمد جامعه در مرتبه پایین تری قرار گرفته باشد سبد کالایی مصرفی مردم هم محدود به کالاهای ضروری و اساسی است که دربرگیرنده مواد غذایی و پوشاک و نیازهای اولیه است.
لذا کالاها در مرتبه های بالاتر با تواتر کمتری خریداری می شوند. بنابراین مبادلات مردم را به طور عمده مبادلات کالاهای اولیه شکل می دهد و مبادلات کالاهای بادوام یک بار در طول زندگی انجام می گیرد. برای مثال بسیاری از مردم یک بار یخچال می خریدند و تا پایان عمر از آن استفاده می کردند. با این اوصاف در این نظام مبادله، مفاهیم اقتصاد مدرن مانند انحصار و یا رقابت به معنی امروزی که به همراه تنظیم بازار است موضوعیت پیدا نمی کند. این مفاهیم مدرن برای اقتصادی قابل تعریف است که حداقل هایی از مقیاس های اقتصادی را داشته باشد که رقابت برای آن قابل تعریف باشد. می بینید که وقتی چنین اتفاقی روی نمی دهد و ابزارهای بازار مدرن وارد سیستم مبادله نمی شود کاستی هایی به چشم می آید. مثل اینکه انحصار در ذات بازار سنتی وجود دارد. اگر شما 40 سال پیش می خواستید کالایی بخرید به یک نفر مراجعه می کردید نه اینکه چندین انتخاب مختلف داشته باشید. اگر امروز در اقتصاد مدرن «برند» ها را داریم که حجم عظیمی از اطلاعات را به مصرف کننده انتقال می دهد در گذشته خود افراد، نشان تجاری بوده اند. اعتبار شخصی هر فرد «برند» او بوده است. اگر امروز فردی بخواهد از سیستم بانکی وام بگیرد اعتبارسنجی می شود و ریسک وام دهی به این فرد مورد بررسی قرار می گیرد اما در گذشته فقط اعتبار فرد وام گیرنده ملاک قضاوت بوده است. در جامعه ای که نهادهای مدرن هنوز ایجاد نشده و جامعه، سنتی است همه چیز تحت تاثیر خصوصیت و ویژگی های اشخاص قرار می گیرد و نه قواعد وسازکارها. قواعد سنتی هم عمدتاً اخلاقیات است نه قواعد بازی و قواعد اقتصادی امروزی. یعنی چون مصرف کننده حق انتخاب محدودی در مراجعه به فروشنده دارد انصاف فروشنده ملاک و معیار قرار می گیرد. همین ملاک در اقتصاد مدرن جای خود را به رقابت می دهد. در قدیم «فروشنده باانصاف» بیشتر تبلیغ و اخلاقیات ترویج می شد چون در این اقتصاد و در این بازار اخلاق به مثابه یک نهاد است که حد فاصل بین مصرف کننده و عرضه کننده را تنظیم می کند. به میزانی که فروشنده پایبند به موازین اخلاقی باشد، مصرف کننده در حاشیه امن قرار می گیرد. پناهگاه مصرف کننده، اخلاقیات عرضه کننده است. این موضوع در عرصه اقتصاد است ولی مشابه این را در عرصه سیاست هم داشتیم. شهروندی که در این جامعه سنتی زندگی می کند تکیه گاهش میزان انصاف و دلسوزی سیاستمداری است که به فکر مردم باشد چون ابزار دیگری برای کنترل ندارد. بنابراین نتیجه ای که می گیریم این است که در جامعه سنتی که در این مرحله از توسعه یافتگی قرار دارد بازاری که ما از آن صحبت می کنیم هنوز در مرتبه و جایگاهی قرار نگرفته که بتوان در آن قواعد مدرن را حاکم کرد. در این جامعه، بازار یک نهاد اقتصادی و فرهنگی است نه یک نهاد صرفاً اقتصادی. ویژگی های غیراقتصادی حاکم در بازار سنتی خلاء نهادهای مدرن اقتصادی را پر می کند. به همین خاطر در بازار سنتی توصیه می کنند که فروشنده ها انصاف داشته باشند و گرانفروشی نکنند. وقتی به یک اقتصاد مدرن نگاه می کنید، می بینید نسبت به اقتصاد سنتی بسیار بزرگ شده و حجم مبادلاتی که در آن انجام می گیرد بسیار بیشتر است. چون سطح درآمد مردم افزایش و سبد کالایی مردم تغییر کرده و از کالاهای صرفاً مصرفی به سمت کالاهای بادوام هم حرکت کرده است. این باعث می شود که ما تولیدکننده های متعدد داشته باشیم و بتوانیم یک نظام رقابتی را حاکم کنیم. این نظام رقابتی اینجا تبدیل به عاملی می شود که مصرف کننده را در حاشیه امن قرار می دهد. اینجا دیگر مهم نیست که عرضه کننده چه ویژگی های اخلاقی و شخصیتی داشته باشد. این فرد اگر حقوق مصرف کننده را رعایت نکند خودِ مکانیسم بازار او را حذف می کند. در حالی که در جامعه و بازار سنتی، اخلاقیات ممکن بود کسی را حذف کند. در واقع وقتی بازار از یک اقتصاد سنتی به اقتصاد مدرن تغییر می کند حرفه ای می شود. اگر اقتصاد رشد طبیعی خود را داشته باشد این تحول طبیعی است. در کنار عامل مقیاس عامل دیگری را که می توان اضافه کرد تکنولوژی است. تکنولوژی در میانه روابط انسان ها با یکدیگر و بین انسان و طبیعت به عنوان یک واسطه جدید قرار می گیرد. هر چه به سمت جوامع قبل تر حرکت و این عامل را حذف کنید رابطه چهره به چهره بیشتر می شود. در مقابل هر چه به سمت اقتصاد مدرن حرکت می کنید بین انسان ها یک عامل دیگر هم قرار می گیرد و آن تکنولوژی است. برای مثال تا همین چند سال پیش وقتی شما به بانک مراجعه می کردید خودتان باید نوبت خودتان را رعایت می کردید یعنی اگر در این میان کسی زورش بیشتر بود یا کسی با کارمند بانک آشنایی داشت، می توانست حق شما را ضایع کند. اینجا تنها ارتباط چهره به چهره افراد و اخلاقیات می توانست تنظیم کننده روابط باشد. ولی در حال حاضر دستگاه های نوبت دهنده گذاشته اند که چه آدم های بد بیایند چه آدم های خوب باید به ترتیب نوبتی که دارند به باجه مراجعه کنند. این دستگاه بین شما و بانک قرار گرفته و باعث شده تا شما با بانک یک رابطه حرفه ای برقرار کنید نه یک رابطه اخلاقی.
در مسیر رشد طبیعی که در اقتصاد یک کشور انجام می گیرد انتقال از یک جامعه سنتی به مدرن این گونه تعریف می شود که نقش و کارکرد نهادها دچار دگرگونی می شود و نهادهای مدرن جایگزین نهادهای سنتی می شوند. در نتیجه کارکرد بازار تبدیل به کارکردی می شود که می تواند در سایه رقابتی که برقرار می کند و تنظیمات اجتناب ناپذیری که برای انحصارات گذاشته می شود، رفاه بیشتری برای مردم فراهم کند. وقتی شما به جامعه سنتی مراجعه می کنید می بینید به دلیل همین عواملی که چندان هم پایدار نیستند مثل اخلاقیات و موارد مشابه، این بازار در جامعه سنتی کارکردهایی فراتر از مبادله صرف کالا دارد و ممکن است کارکرد سیاسی هم داشته باشد.
چون با توجه به اینکه تجهیز منابع می کند، نوعی سازماندهی اجتماعی غیررسمی حول محور همین ارتباطات سنتی که در بین مردم وجود دارد تشکیل می دهد و چون عوامل غیراقتصادی هم همراه با این نهاد است، می تواند یک مکانیسم تجهیز منابع برای فعالیت های دیگر هم باشد. یعنی آنچه امروزه احزاب در جوامع مدرن برای فعالیت های سیاسی در دیگر کشورها تجهیز منابع می کنند را بازار انجام داده است. چرا؟ به دلیل اینکه در جوامع سنتی این بازار سنتی بوده که انباشت ثروت در آن شکل گرفته و چون نهادهای مالی و بازار سرمایه ایجاد نشده بود که در چارچوب یک ساز و کار رقابتی این انباشت ثروت را براساس صلاحیت ها و بازده در جامعه توزیع کند، انباشت ثروت در همان بازار سنتی بوده که ممکن است صرف فعالیت هایی شده باشد که مجموعه بازار با یکدیگر بر روی آن توافق داشته اند. از طرفی چون بازار در مقیاس کوچک گذشته عبارت بود از مکانی که افراد زیادی در آن با یکدیگر ارتباط چهره به چهره دارند امکان شکل گیری یک نوع سازماندهی حول محور همان سرمایه ای که شکل گرفته بود، بسیار ساده فراهم می شد. در مقایسه با شکلی که ما امروزه مشاهده می کنیم که به صورت بسیار پراکنده و خیلی بزرگ در سراسر کشور وجود دارد. در واقع می خواهم فرضیه ای را مطرح کنم که جای بررسی بیشتری دارد. تقابل بازار سنتی با حکومت را در اواخر دهه 40 و اوایل دهه 50 بررسی کنید. نظام سیاسی آن موقع با نهادهای اجتماعی درگیری هایی داشت که یکی از آنها نهاد اجتماعی بازار بود و تقابل هایی بین این دو وجود داشت. از اواسط دهه 40 به بعد که ما وارد سرمایه گذاری های صنعتی شدیم، با افزایش قیمت نفت و افزایش سرمایه گذاری های دولت دیگر آن بازار سنتی نمی توانست با این مکانیسم همراهی کند؛ در نتیجه به طور طبیعی با این تحولات در تقابل قرار گرفت. همانند اینکه ما از یک مرحله به مرحله ای برسیم که مقاومت شکل می گیرد؛ مثل جسم ساکنی که تمایل به سکون دارد و نمی خواهد این حالت را از دست بدهد. کارکرد بازار متناسب با نیازهای همان دوران مردم بود. وقتی ناگهان کشور وارد فاز صنعتی می شود، سرمایه گذاری های صنعتی اتفاق می افتد و اقتصاد بزرگ تر می شود و دیگر شکل سنتی بازار در آن جای ندارد. در اقتصاد دهه 40، بازار سنتی نقشی فراتر از مکانیسم ساده مبادله داشته است که این نقش باید در طول زمان از بین می رفت چرا که اقتصاد بزرگ می شد و مکانیسم مبادله اش هم باید گسترش می یافت.
پس از این تغییرات، آن نهادی که نوعی سازماندهی اجتماعی تلقی می شد و می توانست نقش هایی فراتر از نقش خود ایفا کند، از بین رفت. نکته ای که می توان به آن اشاره کرد و در مورد خود ما هم مصداق دارد این است که ما از آن بازار سنتی جدا شده ایم و در نتیجه قواعد بازی حاکم بر بازار سنتی دیگر کارکرد ندارد، از طرفی هنوز نهادهای مدرن هم ایجاد نشده اند. مثلاً اینکه نظام رقابتی در نبود اخلاقیاتی که در گذشته نقش تنظیم روابط اجتماعی را برعهده داشته در بازار ما حاکم شود تا نهادهای مدرن مثل قواعد رقابت بتوانند حاکم باشند. اما ما اکنون نه آن اخلاقیات را داریم و نه رقابت را. اگر در حال حاضر به کارکرد بازار در کشورهای پیشرفته نگاه کنیم، می بینیم حقوق مصرف کننده در آن، یک حقوق کاملاً تعریف شده است. یعنی اگر عرضه کننده این حقوق را رعایت نکند از مکانیسم طبیعی بازار حذف خواهد شد. توجه داشته باشید این مکانیسم طبیعی که می گوییم به معنای بی قاعده بودن نیست و اتفاقاً به شدت قاعده مند است و اساس و بنیان این قاعده مندی هم رقابت است. پس رقابت در اقتصاد مدرن نهادینه شده است.
در حال حاضر رقابت در اقتصاد ما نهادینه نشده است و اخلاقیات هم به طور طبیعی ضعیف تر شده است. البته به صورت فردی و داوطلبانه هنوز وجود دارد اما به آن صورت که قبلاً یک جامعه ای در چارچوب روابط چهره به چهره اخلاقیات خودش را تنظیم می کرد، نیست. این باعث شده که مصرف کننده عملاً در حاشیه امن نباشد. می خواهم از این بحث نتیجه دیگری بگیرم. وقتی این شرایط حاکم باشد که مصرف کننده به دلیل فقدان اخلاقیات گذشته و عدم ایجاد نهادهای رقابت مدرن در حاشیه امن نباشد در این خلأ به دنبال تکیه گاهی برای خود می گردد تا بتواند به آن پناه ببرد. این تکیه گاه در کشور ما دولت است. فشار اجتماعی بر روی دولت ایجاب می کند که در امور بنگاه ها و قیمت گذاری ها مداخله کند. به همین دلیل است که مداخله دولت در اقتصاد، که بنا بر تئوری های اقتصادی می گوییم مخل اقتصاد است، این همه حمایت اجتماعی دارد. در واقع نبود نظام رقابتی را دولت ها به شکل مداخله پر می کنند و از این عامل که همیشه برای سیاستمداران ما هم محبوبیت آفرین بوده استفاده می کنند. سیاستمداران می خواستند به مردم بگویند اینجا ما هستیم که از شما و حقوق شما دفاع می کنیم در حالی که در کشورهای دیگر این ساز و کار رقابت است که این نقش را انجام می دهد و دولت نقش ایجاد ساز و کار رقابت را برعهده دارد. وقتی این نیاز اجتماعی در نبود نهادهای سنتی و نهادهای مدرن شکل می گیرد باعث می شود دولت های ما برای خودشان توجیه مداخله پیدا کنند. از طرفی چون این مداخله همیشه برای سیاستمداران ما محبوبیت به همراه داشته، هیچ وقت مایل نبوده اند این عامل را از بین ببرند و به جایش نهاد رقابت ایجاد کنند. باید کنترل های مکانیکی جای خود را به کنترل های اقتصادی بدهد. کنترل های اقتصادی یعنی همان انضباط در سیاست های پولی و مالی در سطح اقتصاد کلان. این قواعد جزو بدیهیات اقتصاد است. هر عملی که ما در اقتصاد انجام می دهیم عکس العملی تعریف شده دارد. اگر ما در چارچوب بدیهیات حرکت و رفتار کنیم، می توانیم انتظار گشایش در شرایط موجود را داشته باشیم در غیر این صورت باید هزینه هایی مثل محدودیت در تولید و ایجاد بازار سیاه را داشته باشیم. امیدواریم با تبیین های درست و جا انداختن بازار مدرن مفاهیم ساز و کار بازار در جامعه نهادینه شود.