بازگشت به بالای صفحه
FACEBOOK TWITTER RSS FEED JOIN US NEWSLETTER
print version increase font decrease font
تاریخ انتشار : يکشنبه 7 تير 1394      14:36

تحریک رشد با انتقال پایتخت

اقتصاد ایرانی: اولین نظریه مکتوب درباره «انتقال پایتخت اداری-سیاسی» که براساس تحقیقات نهاد معتبر داخلی در حوزه مطالعات شهرسازی، تدوین شده است، نشان می دهد کشورهایی که طی قرن بیستم، پایتخت جدید ایجاد کرده اند با پنج رویکرد وارد این مسیر شدند که یکی از اهداف مشترک ، افزایش ظرفیت رشد اقتصادی و هدایت جریان توسعه به سایر شهرها بوده؛ به طوری که عمده کشورها در این مسیر موفق شده اند. یافته های این پژوهش، انتقال پایتخت را «نیاز استراتژیک» معرفی کرده است که آثار ثانویه آن می تواند حل چالش های زیست محیطی و تعدیل جمعیت تهران باشد.

به گزارش دنیای اقتصاد، پیشنهاد دست کم ۲۰ ساله گروهی از کارشناسان درباره «انتقال پایتخت»، ۱۹ اردیبهشت امسال به قانون تبدیل شد و در قالب مصوبه مجلس، دولت مکلف شد ظرف سه ماه با هدف «امکان سنجی انتقال مرکز سیاسی و اداری کشور و تمرکززدایی از تهران»، آیین نامه تشکیل یک شورای مطالعاتی مرکب از ۱۵ نفر از مسوولان ارشد نظام را تدوین کند تا اعضای این شورا در مدت ۲ سال، مطالعه درخصوص میزان ضرورت و همچنین امکان پذیر بودن انتقال پایتخت را انجام دهند. تاکنون فرض بر این بوده که هیچ مطالعه جامعی توسط دستگاه های دولتی و نهادهای تخصصی مرتبط با شهرسازی و مباحث شهری در این باره انجام نشده، هرچند دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی در زمان تصدی حسن روحانی، بررسی هایی در این خصوص انجام داده بود. اما به موجب آنچه هفته گذشته رئیس سابق مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران– علی محمد علیخان زاده- در اختیار دنیای اقتصاد قرار داد، مشخص شد، مرکز وابسته به وزارت مسکن و شهرسازی در سال ۷۹ – به فاصله کوتاهی از طرح موضوع انتقال پایتخت در دولت سازندگی- تحقیقاتی مبسوط تحت عنوان «تعادل بخشی شهر تهران» را با رویکرد تحلیلی مقایسه ای و بررسی تجارب جهانی در زمینه «انتقال پایتخت» انجام داده است که عمده نتایج جامع آن هم اکنون می تواند مقدمه و دستمایه مطالعات جدید شورای ۱۵ نفره قرار بگیرد.

یافته های سال ۷۹ مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران به عنوان اولین نظریه مکتوب درباره «انتقال پایتخت» نشان می دهد: موضوع انتقال پایتخت اداری-سیاسی در قرن بیستم و همزمان با رشد و توسعه شهرنشینی و بروز مشکلات ناشی از افزایش جمعیت در پایتخت کشورها، در دستور کار دولت ها قرار می گیرد و در این مدت ۱۴ کشور از جمله آلمان، استرالیا، برزیل، مالزی، ترکیه، پاکستان و اسپانیا مصمم می شوند مرکز سیاسی و حکومتی جدید تشکیل دهند که اگرچه کار انتقال سال ها به طول می انجامد اما به جز دو کشور که در این مسیر بازمی مانند و انصراف می دهند، مابقی موفق می شوند پایتخت جدید تشکیل دهند.

تحقیقات ۱۰۰ صفحه ای مرکز مطالعات شهرسازی مشخص می کند همه کشورهایی که تاکنون دست به انتقال تمام یا قسمتی از پایتخت خود زده اند، در مجموع ۵ هدف را دنبال کرده اند که نقطه مشترک طرح توجیهی همه دولت ها، «افزایش ظرفیت داخلی برای رشد اقتصادی» و توازن بخشی به مراکز کار و فعالیت در همه مناطق شهری کشور بوده است. آنچه در این نظریه به عنوان نکته شاخص اولین تحقیقات ایرانی درباره «انتقال پایتخت»، خودنمایی می کند، تاریخی بودن مشکلات و چالش های شهر تهران از دهه ۷۰ تاکنون است!

در سال ۷۹، صورت مساله درباره چالش های فعلی پایتخت، «مشکلات زیست محیطی، ساخت وسازهای انبوه، رشد جمعیت و تمرکز شدید فعالیت های اقتصادی دولتی و بخش خصوصی در شهر تهران» عنوان می شود و برای رفع آن، دو راه حل شامل «انتقال مرکز سیاسی از تهران» و «رسیدگی به پایتخت فعلی بدون فکر درباره ایجاد پایتخت جدید» در نظر گرفته می شود و سپس، مسوولیت تحقیق و بررسی درباره «تجربه کشورها در انتقال پایتخت و همچنین نحوه انتقال و آثار تشکیل پایتخت جدید بر پایتخت قدیمی و کل کشور» به مرکز مطالعات شهرسازی و معماری سپرده می شود.

به این ترتیب پروسه ای که امروز قرار است توسط شورای مطالعاتی انتقال پایتخت طی شود، ۱۴ سال پیش انجام شد و جزئیات تازه منتشر شده آن نشان می دهد انتقال پایتخت اداری- سیاسی در کشورها هرگز با هدف حل مشکلات پایتخت قدیم نبوده بلکه در طرح توجیهی کشورها ۵ هدف شامل «افزایش نقش کشور در نظام جهانی، دسترسی به منابع آب و انرژی و امنیت دولت مرکزی در برابر حوادث طبیعی، ایجاد رشد اقتصادی از طریق توسعه سایر شهرها، خودگردان شدن پایتخت جدید به لحاظ منابع اداره شهر و توسعه دولت الکترونیک» وجود داشته است.

کشورهایی که امروز صاحب پایتخت اداری جدید شده اند، سازمانی خاص برای مطالعه، مدیریت و کار اجرایی انتقال، داشته اند و پایتخت جدید محل استقرار دستگاه های حکومتی و دولتی شده اما پایتخت قدیمی همچنان مرکز اصلی اقتصادی، گردشگری، فرهنگی و جمعیتی باقی مانده است.

با این حال، چند سال پس از انتقال پایتخت در کشورها، اثر ثانویه پایتخت جدید بر تعدیل جمعیت پایتخت قدیم و همچنین رفع مشکلات زیست محیطی آن، مثبت و قابل مشاهده بوده است. ضمن اینکه در کشورهایی که بار تصدی دولت زیاد بوده (شبیه وضعیت ایران)، انتقال پایتخت اداری سبب شده فشار ناشی از تمرکز فعالیت های جاذب جمعیت در پایتخت قدیمی، به شکل محسوسی کاهش یابد.

پررنگ ترین هدف مشترک در تصمیم کشورها به «انتقال پایتخت»، رشد اقتصادی و هدایت جریان توسعه به سایر مناطق شهری بوده که وزن آن در سبد اهداف ۵ گانه، ۷۸ درصد بوده است.

تحقیقات درباره میزان دستیابی به این هدف در ۱۲ کشوری که موفق به انتقال پایتخت شده اند، نشان می دهد: ۷۰ درصد از رشد و توسعه منطقه ای کشورها در سال های پس از تشکیل پایتخت جدید، ناشی از انتقال بوده است.

پایتخت فعلی، نفس گیر شده است

تهران به شهری نفس گیر بدل شده و نشانه های آن هم انتشار آمارهایی از کاهش مطلوبیت زندگی در این شهر است. فوت سالانه ۲۳۰۰ نفر و افزایش آمار ابتلا به آلزایمر و پارکینسون به علت آلودگی هوا، رکوردزنی آمار ابتلا به سرطان، ابتلای چهار هزار شهروند تهرانی به اختلالات روانی، تنها جامعه آماری کوچکی از هزاران پیامد زندگی در شهر تهران در این چند سال است. گروهی تهران امروز را غیرقابل سکونت می دانند و معتقدند به دلیل تهدید این شهر توسط حوادث طبیعی همچون زلزله بهترین گزینه حل مشکلات تهران، انتقال پایتخت سیاسی- اداری است. اما برخی دیگر گزینه انتقال پایتخت را راه حل مناسبی نمی دانند و هنوز هم به موثر بودن راه های کوتاه مدت و میان مدت برای تغییر وضع کنونی شهر تهران امیدوارند. برای همین اولین اقدام خود را در این راه استارت زده اند. کاهش نرخ جمعیت پذیری از ۱۲ میلیون و ۹۰۰ هزار نفر پیش بینی شده در طرح تفصیلی به ۱۰ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر (مطابق طرح جامع شهر تهران) و جلوگیری از ساخت وسازهای بی رویه برای تنظیم نرخ جمعیت پذیری تدابیری است که گروه دوم درصدد اجرای آن برآمده اند. اما تایید مصوبه «ساماندهی و تمرکززدایی از شهر تهران» از سوی شورای نگهبان در سال جاری و ابلاغیه این قانون از سوی رئیس دولت یازدهم برای تشکیل شورای ۱۵ نفره جهت آغاز مطالعات امکان سنجی این طرح، اجرای راهکار گروه اول را وارد فاز جدی تری کرده است.

قرار است این شورای ۱۵ نفره دو راهکار ساماندهی وضعیت پایتخت کنونی کشور و امکان سنجی انتقال پایتخت به نقطه جدید را بررسی کنند. مطالعاتی که یک بار در اواخر دهه ۷۰ توسط مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران با نگاهی به تجربه های جهانی انتقال پایتخت در چند بخش انجام شد و برای چند دهه به بایگانی رفت.

حالا خروج ایده قدیمی انتقال پایتخت از بایگانی، مطالعات انجام شده این طرح را هم از آرشیو دولت خارج کرده است. مطالعات اولیه در مورد تجربه انتقال پایتخت در سایر کشورهای دنیا حاکی از آن است که برخلاف تصور شکل گرفته ساخت پایتخت های جدید تاثیر قابل ملاحظه ای بر زندگی و حیات پایتخت قدیم نداشته است و فقط توانسته آهنگ رشد را تا حدودی کاهش دهد. ضمن آنکه پایتخت های جدید عمدتا محل تمرکز فعالیت های سیاسی و حکومتی شده در حالی که فعالیت های تجاری، فرهنگی، اقتصادی و گردشگری همچنان در پایتخت های قدیمی ادامه پیدا کرده است. این تحقیق تاکید می کند که تمرکز سیاسی الزاما و ضرورتا تمرکز اقتصادی، فعالیت و جمعیت را به دنبال نخواهد آورد. بنابراین با گذشت بیش از چند دهه از پیدایش پایتخت های جدید، مشکلات اولیه همچنان در پایتخت های قدیمی به قوت خود باقی مانده است. در کشورهایی که ایده انتقال پایتخت با روند نسبتا موفقی پیش رفته است ساخت پایتخت جدید بر مبنای یک نیاز استراتژیک بوده است. به عنوان مثال مالزی به دلیل اتصال به شبکه های جهانی، ژاپن به دلیل مسائل اقتصادی و زلزله و استرالیا و پاکستان بر مبنای نیاز اداری و حکومتی در مسیر انتقال پایتخت قرار گرفته اند.

پنج ویژگی ضروری برای یک پایتخت

طرح مطالعاتی «تعادل بخشی شهر تهران» که براساس آن تحقیقاتی پیرامون امکان سنجی انتقال مرکز سیاسی از تهران در سال ۷۹ انجام شده است عنوان می کند پنج فاکتور مهم در انتخاب پایتخت جدید باید در نظر گرفته شود. براساس این مطالعات، پایتخت یک کشور باید عملکرد یک شهر جهانی را داشته باشد بدین معنا که این شهر باید توانمندی لازم برای ایفای نقش در نظام منطقه ای و بین المللی را داشته باشد. دومین فاکتور مهم در انتخاب یک شهر به عنوان پایتخت رعایت اصول توسعه پایدار محیط در طراحی و برنامه ریزی پایتخت است. بر مبنای این فاکتور ایجاد زندگی جذاب شهری، فراوانی دسترسی به آب و انرژی، ایجاد شبکه های کارآمد حمل ونقل و ارتباطات و... باید مدنظر قرار گیرد.

محیط جذاب برای سرمایه گذاری سومین فاکتوری است که یک شهر به عنوان پایتخت باید آن را دارا باشد. بر مبنای این فاکتور پایتخت یک کشور باید قابلیت ایفای نقش در نظام اقتصاد ملی و بین المللی را داشته باشد. فناوری پیشرفته ارتباطات و مدیریت هوشمند و پیشرفته شهری نیز دو فاکتور مهم دیگر برای انتخاب یک شهر به عنوان یک پایتخت ایده آل به شمار می آید.

نگاهی به مجموعه فاکتورهای بررسی شده و مقایسه آن با وضعیت کنونی شهر تهران دو راه را پیش روی دولتمردان و مدیران شهری قرار می دهد: راه نخست مناسب سازی کلانشهر تهران با استفاده از سیاست ها و روش های تمرکززدایی است. همزمان با استفاده از این روش باید ملاحظات آمایش سرزمینی و معادلات بین المللی و مورد انتظار از پایتخت تعریف و براساس آن طرح ساماندهی شهر تهران ارائه شود. راه دوم ایجاد یک پایتخت جدید است که انتخاب آن باید براساس ملاحظات آمایش سرزمینی، در نظر داشتن پدیده جهانی شدن و ایجاد تحولات عمیق و گسترده اقتصادی صورت گیرد.

نگاهی به تجربه های جهانی

علی محمد علیخانزاده، مدیرعامل مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران طی سال های۷۷ تا ۷۹ در مطالعه ای از تجارب جهانی در موضوع انتقال پایتخت آورده است: در طول چند دهه گذشته عوامل مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی منجر به انتقال پایتخت کشورها به شهرهای جدید شده است اما در هیچ یک از این تجربه ها انتقال مرکز سیاسی نمی تواند به معنای تنها راه تمرکززدایی و کاهش حجم فعالیت در پایتخت باشد. هر چند که در نظام های حکومتی که با تصدی دولت بر تمامی امور سنگین و خارج از عرف جهانی است و نقش بخش خصوصی در اداره امور جامعه ضعیف است انتقال مراکز سیاسی و تصمیم گیری به نقطه ای دیگر تا حدود زیادی می تواند فشارهای ناشی از تمرکز فعالیت ها را کاهش دهد. هر چند که پایتخت جدید باید پنج فاکتور مهم عنوان شده را داشته باشد تا بتواند به شکل پایتختی موثر فعالیت کند.

نتیجه دیگری که از ارزیابی مقایسه ای تجارب جهانی در زمینه انتقال پایتخت به دست می آید آن است که در ۱۴ مورد کشور بررسی شده در تحقیق مرکز مطالعات و تحقیقات معماری و شهرسازی ایران در سال ۷۹، تمامی کشورها تحت شرایط خاصی سیاسی، اقتصادی و تاریخی روش انتقال پایتخت را برای حل مشکلات پایتخت قبلی انتخاب کرده اند. البته بررسی ها نشان می دهد اگرچه ملاحظات اقتصادی نقش کلیدی را در جریان انتقال پایتخت ایفا کرده اند اما پایتخت های جدید عمدتا به محلی برای تمرکز فعالیت های سیاسی و حکومتی تبدیل شده اند و فعالیت های تجاری، فرهنگی، اقتصادی و گردشگری همچنان در پایتخت اولیه ادامه پیدا کرده اند.

بررسی چگونگی اجرای ایده انتقال پایتخت در کشورهای دنیا نشان می دهد که در تمامی این کشورها برای ایجاد پایتخت جدید سازمانی خاص تشکیل شده است. همچنین در برخی از کشورها که ساخت پایتخت به پایان رسیده وظایف اداره شهر به شهرداری ها و سایر نهادهای مردمی واگذار شده است و در بیش از ۷۰ درصد کشورهای مورد مطالعه رشد منطقه ای ناشی از انتقال پایتخت چشمگیر بوده است. علیخانزاده  بیان کرد: در کشورهای ترکیه، آلمان و پاکستان پایتخت های جدید عمدتا در نزدیکی یک سکونتگاه موجود یا در فاصله ای نه چندان دور از پایتخت قدیم ساخته شده اند و حداکثر جمعیت پیش بینی شده برای آنها ۵۰۰ هزار نفر بوده است. به گفته او، در کشورهای مورد مطالعه ساخت پایتخت جدید ضرورتا با هدف بهبود شرایط در پایتخت قدیم صورت نگرفته است این در حالی است که یکی از انگیزه های اصلی کنونی برای انتقال پایتخت از تهران به شهری دیگر بهبود شرایط کنونی این شهر است. البته به طور طبیعی خروج بسیاری از فعالیت ها و عملکردهای حکومتی یا وابسته به آن تاثیر قابل ملاحظه ای بر شرایط زیست محیطی پایتخت قدیم خواهد داشت.

تمرکز قدرت سیاسی و سرمایه گذاری بی بازگشت 

در جمع بندی این تحقیق آورده شده که انتقال پایتخت در تمامی کشورهای مورد مطالعه با سه هدف عمده ایجاد توازن در توسعه منطقه ای، فراهم آوردن عرصه معماری شهرسازی برای ظهور نمادین هویت ملی و کسب جایگاه در نظام تعاملات بین المللی انجام شده است. نکته مهم دیگر آنکه کشورها صرفا برای رفع مشکلات اقتصاد، فرهنگی و زیست محیطی پایتخت قدیم به ساخت پایتخت جدید اقدام نکرده اند بلکه مجموعه ای از این عوامل در این تصمیم گیری موثر بوده است در عین حال به رغم گذشت چند دهه از پیدایش پایتخت های جدید، مشکلات اولیه همچنان در پایتخت پیشین به قوت خود باقی مانده اند.

علی خانزاده، مشاور برنامه ریزی معاون شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی در دهه ۷۰، معتقد است: از دیدگاه اقتصادی میزان سرمایه گذاری انجام شده برای توسعه و عمران شهر تهران، توسط دولت و پرداخت یارانه های آشکار و نهان دولتی برای ایجاد امنیت شهری و مقابله با جرایم، کنترل تنش ها و فشارهای اجتماعی ناشی از کمبود ها و نارسایی های خدماتی هرگز به درستی قابل محاسبه نیست. ضمن آنکه ادامه مهاجرت بی رویه به مجموعه شهری تهران، گسترش ساخت وسازهای غیرقابل کنترل و غیرقانونی، گذر از حدود غیرمجاز آلودگی های زیست محیط، به هم خوردن شرایط توسعه پایدار، افزایش جرم و بزهکاری برخی از آثار و تبعات این سرمایه گذاری است که دولت باید برای مقابله مستمر با آن هزینه کند. به ویژه آنکه تمرکز قدرت سیاسی در تهران و وابستگی شدید اقتصادی دولتی به آن، موجب تمرکز بنگاه های اقتصادی در تهران شده است. این موضوع به معنای خروج سرمایه از سایر مناطق کشور و جذب آن در تهران و عمیق تر شدن شکاف میان سطح توسعه یافتگی با سایر مناطق کشور است که به معنای سرمایه گذاری بی بازگشتی است که هزینه آن را کل کشور به تهران می پردازند.

چند نکته در مورد پایتخت های جدید 

تحقیقی که در زیرمجموعه وزارت مسکن در دهه ۷۰ با موضوع امکان سنجی انتقال مرکز سیاسی از تهران انجام شده است به برخی چالش ها و مشکلات پایتخت های جدید نیز اشاره کرده است. یکی از مهم ترین نکات این است که چه کسی مایل خواهد بود تا در پایتخت های جدید زندگی کند. به عنوان مثال ۶ سال طول کشید تا فقط ۱۵۰ خانه در سن پترزبورگ ساخته شود یا آنکه بعد از گذشت ۱۵ سال انتقال حکومت فدرال به واشنگتن جمعیت آن به ۸ هزار نفر رسید و حتی تا ۳۰ سال بعد هنوز حیوانات وحشی در خیابان های اصلی شهر سرگردان بودند! (سن پترزبورگ در فاصله قرن های ۱۸ تا ۲۰ پایتخت کشور روسیه بود و پس از آن پایتخت این کشور به شهر مسکو انتقال یافت). نکته دیگر آنکه اغلب پایتخت های جدید به دلیل آنکه محلی برای گردش و تفریح ندارند غمناک و بی هدف به نظر می رسند. نتایج تنها تحقیق مکتوب منتشر شده درباره انتقال پایتخت نشان می دهد: مطابق تجربه جهانی، پایتخت جدید باید در نزدیکی یکی از سکونتگاه های دایر یا در فاصله ای نه چندان دور از پایتخت قدیم، ایجاد شود اما با این حال، سال ها طول می کشد جمعیت مورد انتظار در آن مستقر شود و حتی بعد از آن، پایتخت سیاسی اداری جدید، شهری غمناک، بی هدف، بی روح و یکنواخت، بدون رنگ، ساکت و آرام و فاقد خلاقیت ها و اقبال عمومی خواهد بود و عمدتا کارکنان دولت و سالمندان ساکن آن می شوند. در جمع بندی این تحقیق، به دولت توصیه شده است: با توجه به وابستگی شدید اقتصاد به دولت و تمرکز قدرت سیاسی در تهران، عمده بنگاه های تولیدی و خدماتی در تهران قرار دارد و شکاف شدید بین توسعه یافتگی تهران و عدم توسعه سایر مناطق، به وجود آمده که این خود بار مشکلات پایتخت فعلی را چندبرابر کرده است، بنابراین این تمرکز باید از بین برود.


آدرس ایمیل فرستنده : آدرس ایمیل گیرنده  :

نظرات کاربران
ارسال نظر
نام کاربر
ایمیل کاربر
شرح نظر
Copyright 2014, all right reserved | Developed by aca.ir