تاریخ انتشار : چهارشنبه 11 بهمن 1391
تاریخ انتشار : چهارشنبه 11 بهمن 1391 14:39
بررسی دلایل اجتماعی عدم پیشرفت اقتصاد در ایران
جعفریان: جامعه‌ای که از علم بترسد پشیمان می شود
الگوی پیش رفت بدون توجه به بسترهای اجتماعی به جایی نمی رسد
اقتصاد ایرانی: حجت الاسلام دکتر رسول جعفریان بنیان گذار و مدیر کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، در هفتمین نشست از دومین سلسله نشست های «الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت» با بیان اینکه جامعه ای که از علم بترسد، پشیمان خواهد شد، گفت: «متجددین ما حرف های اصولی و علمی دارند که به نظر من باید اجازه بدهیم در محافل علمی گفته شود.»
به گزارش روابط عمومی سلسله نشست های «الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت»؛ هفتمین سخنرانی از دومین سلسله نشست های «الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت» با موضوع «مفهوم علم در تمدن اسلامی و نقش آن در پیشرفت ها و توقف ها» توسط حجت الاسلام دکتر رسول جعفریان در دانشکده اقتصاد، دانشگاه تهران برگزار شد.
این نشست که با حضور دکتر حسن سبحانی، دکتر محسن یزدان پناه و جمعی از دانشجویان رشته اقتصاد همراه بود، دکتر رسول جعفریان با اشاه به علاقمندی اش به بررسی متون تاریخ تمدن اسلامی گفت: « از من خواسته شد که در این جمع بحثی را که به آن علاقمند هستم و در مورد آن کار کرده ام را ارائه بدهم. معتقد این گونه پژوهش ها باید در جمع دانشجویان مطرح شود تا چکش کاری شده تا مبنای علمی به خود بگیرد. بحث من با مقدمه ای به بررسی کتاب «عجایب المخلوقات» نوشته محمد طوسی بر می گردد که کتاب نسبتا مهمی است که می توان با نگاه به آن در مورد تاریخ تمدن اسلامی و پیشرفت ها و توقف های آن حرف زد.»
وی ادامه داد:« بحث تمدن اسلامی از دو زاویه قابل بررسی است. بخشی مربوط به فرهنگ و تولید علم و بحث هایی که معطوف آن می شود و دیگری بحث هایی که در حوزه تمدنی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مطرح است. در مورد بخش دوم حرف های فراوانی گفته شده از جنگ های داخلی و فرقه ای تا نظام های سیاسی مشتدد و نبود تمرکز سیاسی برای عمران، آبادی و آبادانی. اما بحث من در بخش اول است، زیرا ما در رابطه با فلسفه علم کمتر بحث کردیم و متاسفانه در طول تاریخ به دلایل مختلف این بحث را رها و مدارس علم را از دست داده ایم. در مورد فلسفه م معرفت شناختی علم حتی یک کار متمرکز صورت نگرفته است که این مسئله نیز به این موضوع باز می گردد که به خاطر ضعف حکومت ها و ضعف عمران که وجود داشته، نتوانستیم شرایطی را برای عالمان فراهم کنیم تا یک تمدن خوب و جدی داشته باشیم.»
این استاد دانشگاه افزود: «نوع کسانی که در طول تاریخ به موضوع علم پرداخته اند نیز یک مقدار سیاسی و سلیقه ای بوده، که مانند موجی آمده و هیچ گاه یک وارسی دقیق نسبت به گذشته و شناسایی تمدن اسلامی صورت نگرفته است . از سوی دیگر ما به کلی بحث تاریخ و فلسفه علم را کنار گذاشتیم و بعد از قرن چهارم و پنجم که افرادی مثل فارابی، ابن سینا و... به آن پرداختند، به کلی این مبحث را رها و به مسیرهای انحرافی توجه کردیم. در عصر حاضر نیز به بحث فلسفه علم برای شناخت تمدن اسلامی بسیار محدود توجه شده است.»
دکتر جعفریان با اشاره به مبانی دقیق شناسایی از تمدن اسلامی گفت:« کلیه مکتوبات ما در شناخت تمدنی علمی و اسلامی نیز از دریچه آسیب شناسی نیست و بیشتر تعریف و تمجید است و آمارهایی که داده می شود، و مثلا چندین هزار کتاب پزشکی را معرفی می کنیم.»
دکتر جعفریان که ریاست کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی را نیز بر عهده داشته، با اشاره به جمع آوری بسیاری از کتب که برای این کتابخانه گردآوری کرده است گفت:« باید بپذیریم که بیش از 95 درصد همین کتبی که ما به آنها استناد و فخر می کنیم، یک مشت خرافات بیش نیستند. ما 10هزار کتاب پزشکی داریم که از زاویه علمی بسیاری از آنها مبنای ندارند و این مسئله در مورد علم نجوم هم صادق است.»
این محقق تاریخ اسلامی در ادامه تصریح کرد:« روزنتال می گوید در قرآن 750 هزار بار مفاهیم علمی به کار رفته است. پس ما توجه به علم را در مکتب اسلامی داریم و بحث از همین جا شروع می شود که ما تعریف و تمجید علم را زیاد داریم اما چرا انقلاب علمی نداریم. زیرا تعریف و تمجید مشکلی از ما حل نمی کند و پاسخ امروز ما را نمی دهد. ما باید در بررسی تاریخ به این موضوع توجه کنیم چرا از معلومات اندکی که ما از یونانیان می گیریم در طی 800 سال نتوانستیم قدمی آن طرف از آن برداریم. در حالی که اروپاییان از ابن سینا آموختند و فراتر از آن رفتند. تاریخ تمدنی ما نشانگر این موضوع است که ما وارث یونانیان بودیم و بعد همان را با کمی جابجا کردن به آن پس دادیم. اما اینکه ما چقدر توانستیم در بهره گیری و خارج شدن از این مباحث و شکستن حصار علمی برای پیشرفت داشته باشیم؛ واقعا باید این موضوع را در حد صفر دانست.»
وی ادامه داد:« البته ما افراد نادر و بزرگ بسیاری داریم، اما در بررسی تمدن اسلامی از زاویه علمی نباید وجود این افراد نادر را با جریانات فکری گسترده در جاعه اشتباه بگیریم، زیرا بسیاری از این عالمان نادر حتی یک وارث هم ندارند. افراد نادری مثل ابوریحان در دوران خود چند نفر بوده اند؟ و چند جانشین می توان برای آنها پیدا کرد؟. البته هنوز از قرن چهارم و پنجم متن های مهمی کشف و آدم هایی پیدا می شوند. ولی آنچه که در حال حاضر برای ما روشن است این موضوع است که تمدن اسلامی نتوانست از حصار فلسفه ارسطویی، طب بقراطی و بسیاری از علوم خارج شود. اگر کل اطلاعات نجومی ما را جمع آوری کنیم در حد یک تلسکوب نمی شود که دنیای این علم را عوض کرد. از دریچه علمی ما نرسیدیم که راه تازه ایی را باز کنیم و امروزه آمار دادن که ما کتب بسیاری داشته ایم که هیچ کدام جنبه علمی ندارند برای ایجاد زمینه های پیشرفت فایدهای ندارد. ما باید توجه کنیم که ببینیم افراد نادری که در طول تاریخ داشته ایم چرا فعلیتشان جنبه عمومی نداشته است و آموزش آنها چرا بست و رواج پیدا نکرده است. ما باید به اشتباه خودمان اعتراف کنیم چرا پیشرفت نکردیم.»
دکتر جعفریان با انتقاد به اینکه همین دقیق نگاه نکردن به گذشته باعث شده است این شائبه پیش آید که در نظام دینی ما جایی برای تفکر نیست و به صرف اینکه آدم دینی هستیم راه به جایی نخواهید برد، گفت: « هستند افرادی که با مارک دین، خرافه را به جای مبانی علمی رواج دادند. این در حالی است که در غرب می بینیم که افراد دینی چگونه کارهای علمی کردند و علم ژنتیک توسط کشیش ها رونق و پیشرفت کرد. درحالی که آنها در آموزه های دینی خود از ما سختگیرتر هم بودند.»
وی افزود:« باید از نتایج حاصل بسیاری از حرکت ها که سد را تمدن اسلامی شده است پرده برداشت تا متوجه شویم که مبانی علمی در کجا مورد غفلت قرار گرفته است. اگر نگاه کنیم متوجه می شویم که حمله غزالی به علم و تصوف، کمتر از حمله مغول نبوده است. اگر طبقه بندی و واقعیت نمایی شود متوجه خواهیم شد در طول تاریخ فلاسفه علم در تمدن اسلامی به هیچ گرفته شده و همواره با ابهاماتی روبرو بوده است.»
این استاد دانشگاه با بست این موضوع به عصر حاضر گفت:« امروز باید عصر نقادی و دید انتقادی ما به فلسفه علم در تمدن اسلامی باشد. این در حالی است که ما امروز مباحث بومی سازی علم، همچون علم شیمی و فیزیک اسلامی را مطرح می کنیم و علم را نیز شرقی و غربی کرده ایم. باید بررسی کنیم که این نگاه امروز آیا به ابهامات موجود اضافه می کند و یا از آن می کاهد.»
وی اشاره کرد: « البته لازم است این را نیز بدانیم که مردم نیازهای خود به علم را هرگونه که باشد کسب می کنند و منتظر نمی مانند که مراکز دانشگاهی چه می کنند. امروزه صنعتگران تجربه ی ما از دانشگاهیان ما کمتر نمی دانند و حتی این در قدیم هم بوده که تجربه به صورت سینه به سینه، عقب ماندگی علمی ما را مرتفع ساخته است. ولی آنچه که باید به آن توجه داشته باشیم این موضوع است که انقلاب علمی در تمدن اسلامی اتفاق نیفتاد و ما سال ها ایستادیم بر خرافه و به مدت طولانی آنها را تدریس کرده ایم.»
این پژوهشگر تاریخی با اشاره به طرح موضوع کتاب «عجایب المخلوقات» محمد طوسی گفت:« این کتاب در سال 560 تالیف شده و قرن ششم حاصل تمدن اسلامی است که در قرن چهارم و پنجم به دست آمد. این کتاب شکل دایره المعارف و چند دانشی است و یک نگاه خاص به عالم دارد و این نگاه را توجیه می کند که می خواهد معرفت به پروردگار را رواج دهد، ولی خودش برخی از مسائل را اشاره دارد که خرافه است. این کتاب نگاهی به به پدیده های عجیب در علم پزشکی، حیوان شناسی، نجوم، جواهرات و... دارد و در نگارش آن تشتت زیادی وجود دار.آنچه ین کتاب در مقابل ما قرار می دهد همین تشتت است که در عالم علم ، حاصل از تمدن اسلامی به دست می آید.»
دکتر جعفریان گفت:« این موضع باز می گردد به این مسئله که مردم علوم را از پای منبر گرفته اند و نه از مدرسه و بسیاری حرف ها که در پای منبرها گفته شده از اهل حدیث است که شیخ صدوق اشاره دارند که برخی از احادیث که گفته می شود درست نیست. اما متاسفانه ما شاهد هستیم که هنوز هم چون بسیاری از اخبار نه علم، بازاری است برای ناشران همچنان در قالب طب سنتی و غیره ارائه می شوند. به طور مثال اگر کتاب «الحیوان» را بررسی کنیم متوجه می شویم که سرتاسر آن یک کلمه بد بخور هم ندارد. و حرف های غیر علمی بسیاری در مورد پزشکی در این کتاب هست. متاسفانه این کتاب در دست مردم بوده و مردمی خودشان را با آن درمان هم می کردند.»
وی در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به اینکه پاسخ در شیوه عمل ماست برای زمینه های پیشرفت و درک علوم است، گفت:« آدم های متجدد ما امروزه حرف هایی دارند که به نظر من باید اجازه بدهیم آنها را در محافل علمی مطرح کنند. این روش بر خورد با علم را که وزارت علوم بخواهد بدون مشارکت همه افراد بر جامعه تحمیل کند و به فکر و افکار مختلف بها ندهد راه به جایی نخواهد برد.»
این استاد دانشگاه افزود:« امروزه در اروپا برای یک شغل نانوایی سه سال آموزش داده می شود این در حالی است که یک فرد را از شهرستان بر می داریم، می آوریم و به او خمیر می دهیم که درست کند. ما موضوع آموزش علمی را جدی نمی گیریم و مبنا را علم و فکر قرار نمی دهیم. اگر ما اعتقاد به تفکر داریم و دانایی را مبنای توسعه می دانیم باید توجه داشته باشیم که با این علوم انسانی که مبنا قرار گرفته راه به جایی نخواهیم برد. ما نباید از علم و علومی که امروز در گستره دنیا در جریان است بترسیم، زیرا جامعه ای که از علم بترسد پشیمان می شود. ما باید به دانایی بها بدهیم و این که از مبانی دینی انتظار حداکثری داشته باشیم درست نیست.»
دکتر جعفریان در پایان گفت: باید بسنجیم که چه مانعی توانسته سد راه علم باشد و از این مسئله دوری کنیم که به گذشته مان بیش از حد بنازیم. زیرا بعضا غربی ها ما را تشویق می کنند که به گذشته و برخی از کتب خودمان بنازیم. شاید برخی از کتب که جنبه دایره المعارف دارند از زاویه ادبی و هنری قابل توجه باشند، ولی مدخل ورودی آنها از دریچه علم دچار اغتشاش است. همانگونه که امروزه دایره المعارف نویسی ما به همین گونه است. ما بسترهای دانشگاهی را بسته ایم و 50 نفر را گذاشته ایم که دایره المعارف بنویسند. در حالی که نگارش دایره المعارف یعنی استخراج آخرین علوم از سطح جامعه و ثبت آنها، در حالی که امروز به تعدادی آدم، حقوق داده می شود که در مورد هر چیزی بنویسند و این همان نشانهروشن اغتشاشی است که در طول تاریخ با آن مواجهه بوده ایم.»
لازم به یادآوری است دومین سلسله نشست های «الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت»: بررسی اندیشه ها و تحلیل مبانی با محوریت نقد غرب و ارزیابی میراث تاریخی – تمدنی اسلام و ایران؛ به همت موسسه توسعه ایرانیان، موسسه مطالعات و تحقیقات مبین و موسسه توسعه و تحقیقات اقتصادی، توسط گروه مطالعات توسعه اسلامی دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران، از آبان ماه آغاز به کار کرده و هر دو هفته یک بار با سخنرانی یکی از صاحب نظران حوزه های مختلف اندیشه و فلسفه اسلامی ادامه دارد.
