بازگشت به بالای صفحه
FACEBOOK TWITTER RSS FEED JOIN US NEWSLETTER
print version increase font decrease font
تاریخ انتشار : چهارشنبه 8 مهر 1394      14:3

تنگنای قراردادهای نفتی در پساتحریم

اقتصاد ایرانی: ورود شرکت های سرمایه گذار در حوزه نفت و گاز در دوره پساتحریم با معضلی جدی و البته قدیمی روبه رو است؛ چالش قراردادهای بیع متقابل. به عقیده دکتر علی شمس اردکانی، باوجود برخی اصلاحات که در آنها صورت گرفته اما قراردادهای جدید هنوز از جذابیت لازم برای جذب سرمایه خارجی برخوردار نیست. وی بر این باور است که عدم توجه به تغییر ساختار بازار نفت و تبدیل آن به «بازار خریدار» از «بازار فروشنده» مهم ترین معضلی است که از دید مسوولان تدوین کننده قراردادها پنهان مانده است. به گفته وی ساختار کنونی بازار نفت ایجاب می کند ایران نرمش بیشتری از خود نشان دهد و از قراردادهای سخت و نامنعطف گذشته فاصله بگیرد تا بلکه بتواند در بازار جذب سرمایه با کشورهای همسایه رقابت کند.
به گزارش دنیای اقتصاد، حدود دو سال از تدوین شکل جدید قراردادهای نفتی می گذرد و با این حال رو نمایی از این قراردادها تا کنون بارها به تعویق افتاده و ابهامات زیادی در شکل این قراردادها همچنان وجود دارد. سید مهدی حسینی، رئیس کارگروه تدوین قراردادهای نفتی که به معمار قراردادهای «بیع متقابل» نیز معروف است، طولانی شدن مذاکرات هسته ای و رسیدن به توافق را مهم ترین عامل به تعویق افتادن کنفرانس لندن اعلام کرده است اما با این حال در حالی که بیش از دوماه از رسیدن به توافق ایران و غرب بر سر مساله هسته ای کشورمان می گذرد اما همچنان رونمایی از این قراردادها به تعویق افتاده است. همچنین در حالی که طی دو سال گذشته بارها اعلام می شد که قراردادها در لندن رونمایی خواهند شد، وزیر نفت به تازگی از برگزاری مراسم رونمایی در تهران خبر داده است.
در حالی که دولتی ها اعلام می کنند قراردادها به قدر کافی تغییر داشته اند که سرمایه گذاری در صنعت نفت ایران را جذاب کند، اما برخی کارشناسان اعلام کرده اند مشکلاتی که در قراردادهای نفتی همچنان پا برجاست مانع از جذب سرمایه گذار خارجی شده است؛ به طوری که بسیاری از شرکت ها هنوز برای کنفرانس لندن ثبت نام نکرده اند و دلیل به تعویق افتادن رو نمایی از قراردادها همین مساله است. این گزارش برای بررسی این مساله و مشکلاتی که قراردادهای بیع متقابل داشته که همچنان در شکل جدید قراردادها باقی مانده است به سراغ دکتر علی شمس اردکانی، یکی از کارشناسان خبره نفتی کشورمان، دارنده تندیس پدر علم اقتصاد انرژی ایران و رئیس کنونی کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران رفته است.
به باور وی مهم ترین مساله ای که در شکل جدید قراردادهای نفتی لحاظ نشده است شرایط کنونی بازار نفت است. به گفته شمس اردکانی بازار نفت، نسبت به زمان تدوین قرارداد های بیع متقابل، تغییر ساختاری کرده و بازار از شکل «بازار فروشنده» به «بازار خریدار» تبدیل شده است و به همین دلیل ایران باید برای جذب سرمایه گذار انعطاف بیشتری از خود نشان دهد. همچنین عدم توجه به برداشت صیانتی، عدم پیش فروش نفت به سرمایه گذار در ازای سرمایه ای که وارد می کند و وجود مشکلاتی در شکل برگزاری مراسم رونمایی در لندن از دیگر مشکلات قراردادها است که به گفته شمس از جذابیت سرمایه گذاری در صنعت نفت ایران کاسته است. وی بر این باور است که باقی ماندن این معایب در شکل جدید قراردادها به دلیل عدم توجه صنعت نفت به اقتصاد بازار و مسائل حقوقی مربوط به آن است. مشروح گفت وگو با دکتر شمس را در ادامه می خوانیم.

تغییر بازار فروشنده به بازار خریدار

رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران در ابتدا به تشریح شرایط بازار نفت و تغییراتی که ساختار بازار طی سال های گذشته داشته است، اشاره کرد. به باور وی لحاظ کردن شرایط کنونی بازار نفت در قراردادهای نفتی مهم ترین مساله ای است که از دید مسوولان تنظیم کننده قراردادها پنهان مانده است.
به گفته شمس اردکانی بعد از قدرت گرفتن اوپک، قراردادهای فروش نفت در بازار، قراردادهای فروشنده بود، چراکه معامله گران بر این باور بودند که تقاضا برای نفت دائمی است و همیشه روند رو به رشدی خواهد داشت. بر این اساس خریداران به دنبال تضمینی برای دسترسی مطمئن به نفت هستند. وی در ادامه افزود: از این رو خریداران به دنبال قراردادهای FIX و طولانی مدت برای خرید نفت بودند و این مساله موجب می شد که سهم این نوع قراردادها به نسبت کل سهم قراردادهای بازار بالا برود. به طور مثال زمانی که ۸۰ میلیون بشکه نفت تولید و حدود ۳۰ میلیون بشکه از آن به طور بین المللی معامله می شد، حدود ۲۵ میلیون بشکه به شکل قراردادهای ثابت و طولانی مدت معامله می شد و سهم معاملات تک محموله ای (SPOT) کم بود. شمس با بیان اینکه به مرور رشد تقاضا پایین آمد و در برابر رشد تولید بالا رفت، افزود: این مساله موجب تغییر شکل بازار شد؛ یعنی از بازار فروشنده به بازار خریدار تغییر کرد؛ به دنبال این مساله قراردادهای فیکس و ثابت کم شد و معامله گران به سمت قراردادهای اسپات و تک محموله ای جذب شدند و کمتر از گذشته زیر بار قراردادهای طولانی مدت رفتند.
به گفته وی افزایش سهم قراردادهای تک محموله ای در معاملات نشان از متزلزل بودن بازار نفت دارد و این شرایطی است که طی چند سال اخیر به مرور در ساختار بازار نفت به وجود آمد. شمس در این خصوص اظهار کرد: در این بین کشورهایی که به دنبال افزایش سهم خود در بازار نفت بودند و نه کسب درآمد بیشتر از آن و همچنین ظرفیت افزایش تولید داشتند، شروع به افزایش عرضه کردند که موجب تشدید شرایط بازار خریدار و افت قیمت نفت شد. بنابراین اگر تقاضای جدیدی هم به وجود آمد به دلیل رشد تولید نتوانست موجب استحکام بازار نفت شود و این عدم استحکام و ضعف ساختاری هنوز ادامه دارد.

قراردادهای نفتی ایران، نامناسب برای بازار خریدار

دکتر شمس پس از ارزیابی ساختار نوین بازار نفت اعلام کرد که مهم ترین مشکلی که در قراردادهای بیع متقابل وجود داشت که منافع کشور را تامین نمی کرد، لحاظ نکردن امکان تغییر ساختار بازار نفت از بازار فروشنده به بازار خریدار بود. بر اساس گفته های وی در نسل جدید قراردادهای نفتی با وجود اصلاح بسیاری از مشکلات این معضل همچنان به شکل پررنگی وجود دارد.
این کارشناس خبره انرژی کشورمان در این خصوص تصریح کرد: در شرایطی که ساختار بازارنفت تغییر کرده نمی توان قراردادهایی را ملاک عمل قرار داد که مربوط به گذشته و در شرایط خود موثر بوده است. وی تصریح کرد: قراردادهای کنونی مربوط به زمانی است که بازار فروشنده بوده؛ مثلا برای دهه قبل از انقلاب و سال های دهه ۸۲ تا ۹۲ مناسب هستند ولی در حال حاضر نمی توانند منافع کشور را تامین کنند. در واقع در شرایط کنونی بازار نمی توان با همان قراردادهای یک طرفه و نامنعطف سرمایه گذار را جذب کرد؛ یعنی سرمایه گذاری در کشورهای رقیب انجام خواهد شد و لذا منافع ملی ما را دیدگاه های بوروکرات ها تامین نمی کند.
به گفته وی یکی از مشکلات قراردادهای بیع متقابل سخت و نامنعطف (Rigid) بودن آنها است و در بازار خریدار کشورهایی مانند ایران که قراردادهای سخت دارند برای سرمایه گذاری جذاب نیستند. وی در راستای تصریح این موضوع افزود: بازار کنونی چه از لحاظ خریدار چه از لحاظ فروشنده بازار رقابتی است، نه بازار انحصاری. این به آن معنا است که اگر از تولیدکننده دیگری یک بشکه بیشتر خریداری شده است پس شما یک بشکه کمتر نفت می فروشید، در واقع زمانی که موقعیت بازار در اختیار خریدار است و مثلا روزی ۳۰ میلیون بشکه در بازار معامله می شود، اگر شما یک میلیون بشکه از نفت خود را معامله کردید برای یک میلیون بشکه دیگر خود مشتری ندارید که بقیه نفت خود را بفروشید، اما در بازار فروشنده درست برعکس این شرایط برقرار است. بر همین اساس توانایی در فروش نفت یا پیش فروش آن یکی از نکاتی است که در شرایط بازار خریدار برای جذب سرمایه مهم است. ولی نکته این است که در هر بازار و هر قیمتی جذب سرمایه، برای تولید نفت جدید وجود دارد.
به گفته شمس یکی از مسائلی که سرمایه گذاران پیش از ورود به صنعت نفت به آن توجه می کنند این است که آیا محصولی که قرار است تولید شود، خریدار (Offtaker)  دارد یا نه. در واقع قراردادهای Offtake را به راحتی می توان به قراردادهای سرمایه گذاری تبدیل کرد. اگر برای خرید نفت قراردادهای Offtake  وجود نداشته باشد، ریسک سرمایه گذاری بالاتر است و اگرکارشناسان بازار اعلام کنند که نفت تولید شده خریدار خواهد داشت و به فروش خواهد رسید، بازهم امکان جذب سرمایه وجود دارد. شمس درخصوص تاثیر وجود قراردادهای پیش خرید نفتی که هنوز تولید نشده بر جذب سرمایه گذار گفت: اگر شما قراردادهای طولانی مدت مثلا برای تولید روزانه یک میلیون بشکه نفت خود داشته باشید در هر شرایط برای روزی یک میلیون بشکه می توانید سرمایه جذب کنید. بنابراین اگر کشوری قراردادهای طولانی برای فروش نفت خود داشته باشد پیش نیاز لازم برای فروش نفت خود را دارد. اما اگر هر روز یک کشتی پر از نفت کنید و بدون هدف راهی آب های آزاد شوید که بلکه شاید سر راه کسی پیدا شود و نفت شما را خریداری کند، موجب افزایش ریسک سرمایه گذاری می شوید و باید ناز سرمایه گذار را بخرید! این شرایط فرق می کند با کشوری که قبل از تحویل نفت کشور خریدار برای نفت آن اعتبار اسنادی (ال سی) باز کرده است.
یعنی بانک خریدار به بانک فروشنده تعهد می کند که پول حاصل از فروش نفت را در بازه زمانی مشخصی بپردازد. وی همچنین معتقد است که صرف کردن پول حاصل از فروش نفت برای هزینه های جاری کشور موجب سلب اعتماد سرمایه گذار به کشور می شود؛ چراکه به بازگشت سرمایه اش اطمینان ندارد؛ در واقع کشوری که سرمایه خود را بر باد می دهد نمی تواند حافظ پول سرمایهگذار خارجی نیز باشد. اما کشوری که بخش عمده ای از پول حاصل از فروش نفت را وارد پروژه های عمرانی می کند و از آن به عنوان سرمایه استفاده می کند، راحت تر می تواند مابقی پول مورد نیاز خود را از سرمایه گذار خارجی جذب کند. وقتی در ایران حتی یک ریال از بهای فروش داخلی روزانه ۲ میلیون بشکه نفت و ۵۰۰ میلیون متر مکعب گازطبیعی به حساب سرمایه حتی در خود نفت و گاز نمی رود، چگونه انتظار داریم دیگران به سرمایهگذاری در ایران جذب شوند؟!
شمس همچنین اعلام کرد: سرمایه گذارها انتظار دارند قراردادها باید به شکلی تنظیم شود که بازگشت سرمایه آنها را تضمین کند. یعنی ایران تضمین کند که حداقل به اندازه سرمایه و سود منتظره از نفتی که زیر زمین است و هنوز استخراج نشده به سرمایه گذار می دهد. وی در ادامه افزود: اما عده ای که تخصصی در حقوق اساسی ندارند اعلام می کنند که این مساله خلاف قانون اساسی است و معتقدند نفتی که هنوز استخراج نشده چون جزو انفال محسوب می شود حقی بر پیش فروش آن نیست؛ البته این نظریه اصلا ملاک حقوقی ندارد و در هیچ کجای قانون اساسی به این موضوع اشاره نشده است.
اگر نفت و گاز انفال قابل تبدیل به احسن نباشد پس نفت پس از استخراج هم قابل فروش نخواهد بود و قابل توزیع مفت و مجانی در داخل کشور هم نیست؟! به گفته شمس اردکانی در قراردادهای جدید این مشکل لغو نشده اما تا حدود زیاد رفع شده است. یعنی بازپرداخت مستقیم از همان میدان تا حدود زیادی تسهیل شده است. وی در ادامه درخصوص چگونگی رفع این مشکل از قراردادهای جدید گفت: به اعتقاد من قراردادهای جدید مناسب برای شرایط کنونی بازار نفت یعنی بازار خریدار نیست و برای شرایط بازار فروشنده یعنی زمانی که عرضه مازاد بر تقاضا در بازار وجود ندارد، مناسب است. به باور این عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران، قراردادهای جدید باید منعطف تر از چیزی باشند که تاکنون بوده است و باید با سرمایه گذار وارد مذاکره شد و به آنها در نوع نفت مورد نیازشان حق انتخاب داد. چراکه اگر سرمایه گذار به این باور برسد که به نفتی که زیر زمین وجود دارد خواهد رسید برای استخراج آن سرمایه گذاری می کند.

بررسی برخی دیگر از مشکلات قراردادهای جدید

شمس بر این باور است که باید از بهانه جویی های غیر نفتی در قرار دادهای نفتی در عقد قرارداد کاست و تنها جذب سرمایه و افزایش تولید ملاک مذاکره باشند. چراکه اگر ایران نتواند سرمایه مورد نیاز برای توسعه صنایع نفت و گاز خود را جذب کند، این سرمایه وارد دیگر کشورهای تولیدکننده نفت که رقیب ما هستند، می شود که در مذاکره انعطاف بیشتری از خود نشان می دهند. برخی اعلام می کنند دلیل اینکه رونمایی از قراردادهای جدید مدام به تعویق می افتد و نیز تصمیم بر این شده که ابتدا در داخل کشور رونمایی شود، این است که هنوز بسیاری از شرکت های نفتی در کنفرانس لندن ثبت نام نکرده اند. شمس بر این باور است که یکی از دلایل استقبال کم از کنفرانس لندن در شکل رونمایی از این قراردادها است که خالی از اشکال نیست.
شمس در ادامه تصریح کرد: در شرایط کنونی بازار جهانی نفت ایران باید امتیاز بیشتری نسبت به عراق و دیگر کشورهای رقیب منطقه به شرکت های علاقه مند به سرمایه گذاری بدهد نه اینکه با وضع شروط دست و پاگیر موانع حضور آنها را بیشتر کند. وی افزود: حالا که شرکت های خارجی مشکلی برای آمدن به ایران ندارند بهتر است رو نمایی در تهران انجام شود. در شکل جدید قراردادهای نفتی ایران بندی لحاظ شده که حق مالکیت تا ۵۱ درصد از سهام میدان نفتی را به شرکت های خارجی می دهد. شمس در پاسخ به این سوال که آیا این بند با قانون اساسی ایران که میادین نفتی کشور را جزو انفال می داند مغایر نیست، گفت: به اعتقاد من این مساله در صورتی که به صورت پیش فروش به شکل بیع شرط باشد مغایرتی با قانون ندارد و در عین حال باید در نظر داشت که بازار هر کالایی سیال است و نمی توان مشق ۳۰ سال پیش را همچنان عملی کرد. وی در ادامه افزود: به کسانی که بر این باورند که قراردادها باید به همان شکل سابق باشد و به این بند از قراردادهای نفتی ایراد وارد می کنند باید گفت کافی است نگاهی به کشورهای رقیب در حاشیه خلیج فارس بیندازیم. اگر قراردادها مشکلی نداشت و صنعت نفت ایران با شکل قبلی قراردادها همچنان جذاب است؛ چرا کشورهایی مانند عراق، امارات و حتی عربستان تا این حد بیش از ایران در جذب سرمایه و افزایش ظرفیت تولید موفق بوده اند؟
عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران با اشاره به جذب سرمایه بالایی که عراق در سال های اخیر داشته است، گفت: عراق با تغییر در قراردادهای نفتی خود طی سال های اخیر توانسته سرمایه هنگفتی را در صنعت نفت خود جذب کند. قراردادهای نفتی عراق به شکل مشارکت در تولید است یعنی سرمایه گذار را در میدان نفتی خود شریک کرده و شرکت سرمایه گذار در اولویت خرید نفت از این کشور قرار دارد. با این نوع از قراردادها عراق همچنین توانسته در بازار کنونی که یکی از معضلات اساسی آن بازاریابی است، به راحتی نفت خود را بفروشد. در واقع عراق با این قرارداد جدید، مشتریان ثابتی برای خود دست و پا کرده است که تا پایان دوره قرارداد سرمایه گذاری و چه بسا پس از آن خریدار ثابت و طولانی مدت نفت عراق باقی می مانند.
به گفته شمس یکی از مشکلات مشترک بین قراردادهای جدید و قدیم این است که متضمن بهره برداری صیانتی از میادین نفتی کشور نیست. وی با بیان اینکه ساختار بازار نفت تغییر کرده و ضعیف شده است، گفت: همین مساله در حال حاضر موجب کاهش سرمایه گذاری لازم برای برداشت صیانتی شده است. بنابراین قراردادها باید به گونه ای تنظیم شود که چه در شرایطی که بازار نفت بازار فروشنده است و چه زمانی که بازار، بازار خریدار است، متضمن برداشت صیانتی از میادین نفتی کشور باشد. وی با بیان اینکه هرچند در قراردادهای جدید اصلاحاتی صورت گرفته اما به طور کامل برداشت صیانتی از میادین نفتی را تضمین نمی کند، گفت: این مساله در حال حاضر که عمر میادین نفتی ما بالا رفته است از اهمیت بیشتری برخوردار است. در واقع در گذشته میدان های ما جوان بود و مشخص نبود که تولید صیانتی در برداشت لحاظ نمی شود اما حال با پیر شدن میادین نفتی این موضوع اهمیت ویژه ای یافته است. رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران در انتها اشاره ای به شکل قبلی قراردادها یا همان قراردادهای بیع متقابل داشت. شمس به شدت با شکل قدیم قراردادها مخالف و بر این باور است که از اساس در حقوق تجارت بین الملل چیزی به نام قراردادهای بیع متقابل وجود ندارد، مگر اینکه منظور تهاتر بازگشت سرمایه باشد یا تعهد تحویل نفت باشد.
به گفته وی بیع متقابل یک عنوان ساختگی است، چراکه اساسا در علم حقوق چنین اصطلاحی وجود ندارد. شکلی از قرارداد به نام قرارداد تهاتر وجود دارد، یعنی به ازای فلان مقدار مشخصی سرمایه گذاری، مقدار معینی نفت به سرمایهگذار داده شود؛ اما چیزی به نام قرارداد بیع متقابل وجود ندارد. وی بر این باور است که تنظیم قراردادها را باید به متخصص ترین کارشناسان حقوق و اقتصاد بین الملل سپرد و حتی از موسسات بین المللی باید کمک گرفت. همان طور که در زمان ملی شدن نفت، دولت ملی از کارشناسانی مانند موسسه ارتور دولیتل آمریکایی استفاده کرد. این موضوع که سپردن کار به کسی که تخصصی در آن موضوع ندارد باید تقبیح شود.


آدرس ایمیل فرستنده : آدرس ایمیل گیرنده  :

نظرات کاربران
ارسال نظر
نام کاربر
ایمیل کاربر
شرح نظر
Copyright 2014, all right reserved | Developed by aca.ir