انحراف بزرگ در مالیات‌ستانی
اقتصاد ایرانی: وزیر پیشین امور اقتصادی و دارایی معتقد است که ما در بحث مالیات ارزش افزوده (value-added tax) دچار خطای مفهومی و معنایی شده ایم. به اعتقاد طهماسب مظاهری، ترجمه کلمه VAT، «مالیات ارزش افزوده» است نه «مالیات بر ارزش افزوده» به این معنی که هر کس ارزشی به محصولی اضافه کرد از مالیات معاف خواهد شد. این اقتصاددان دو شرط همزمان «ایجاد ارزش افزوده» و «فروش کالا» را برای معاف بودن از مالیات لازم می داند؛ در نتیجه اگر فردی کالایی را خرید، با ایجاد ارزش افزوده و فروش آن، از مالیات معاف خواهد شد. مظاهری با تاکید بر انحراف از روش مالیات ارزش افزوده در ایران تاکید می کند: «در حال حاضر به دلیل اشتباه درک این مفهوم، سازمان مالیاتی به دلایلی مانند «آماده نبودن سیستم های مالیاتی» و «اطلاع نداشتن ماموران مالیاتی» در بسیاری از موارد به صورت علی الراس از واحدهای تولیدی مالیات می گیرد؛ روندی که موجب انحراف از مفهوم مالیات ارزش افزوده شده است.» این کارشناس امور اقتصادی «تغییر در نگرش ذهنی عامه مردم»، «آموزش مسوولان مرتبط در این حوزه» و «تغییر و اصلاح روش سازمان مالیاتی» را سه گام لازم برای تغییر در مفهوم مالیات ارزش افزوده می داند. به اعتقاد مظاهری، برای اصلاح ساختار و افزایش کارآیی این ابزار، باید عوارض متنوع سایر سازمان ها از تولید کنندگان حذف و تنها یک مالیات مصرف گرفته شود.
به گزارش دنیای اقتصاد، وزیر پیشین امور اقتصادی و دارایی معتقد است که در موضوع مالیات گیری دچار خطای استفهامی و خطا در ترجمه لغوی کلمه شده ایم. به گفته او، این لغت (Vat) در ایران به «مالیات بر ارزش افزوده» شهرت یافته، در حالی که مالیات ارزش افزوده ترجمه درست این کلمه است. به این معنی که هرکس ارزشی به محصولی اضافه کرد، از مالیات معاف است.
طهماسب مظاهری با تشریح سازوکار مالیات در دولت ها و مقایسه شیوه های مالیات گیری در دنیا، معتقد است که شیوه کنونی این فرآیند در ایران، از مسیر اصلی خود منحرف شده است. به اعتقاد او، باید با تغییر برداشت ذهنی مردم از مالیات ارزش افزوده، اصلاح روش ها و آموزش به مسوولان اجرایی در این موضوع، به تسهیل کسب وکار کمک کنیم.
یکی از موضوعات روز اقتصاد ایران بحث مالیات ارزش افزوده (vat) است. در ایران زمانی که این سیستم مالیاتی بعد از سال ها معطلی اجرایی شد، یک نکته مهم به همراه خود داشت و آن هم عدم درک مناسب از محتوا و مفهوم مالیات بود. هم اکنون در مالیات واحدی به نام مالیات ارزش افزوده وجود دارد و براساس آن یک نظام مالیاتی طراحی شده است. در دوره ای که جنابعالی در وزارت اقتصاد بودید کارهای زیادی در این رابطه انجام شد و حتی بحث های قانونی آن نیز پیش رفت. در ابتدای بحث اگر امکان دارد درباره تبیین مفهومی مالیات ارزش افزوده و اینکه چگونه باید اجرایی شود توضیحاتی را ارائه کنید.
قبل از ورود به بحث باید بگویم که در ایران VAT به اشتباه جا افتاده و غلط ترجمه شده است. در ایران «مالیات بر ارزش افزوده» می گویند در حالی که درست آن مالیات ارزش افزوده است یعنی هر کس ارزشی به محصولی اضافه کرد از مالیات معاف است. مالیات در یک تقسیم بندی کلی به دو بخش مالیات مستقیم یا مالیات بر درآمد و مالیات غیرمستقیم یا مالیات بر مصرف تقسیم می شود. هر کشوری برای نظام مالیاتی (مالیات مستقیم یا مالیات غیرمستقیم) یک ساختاری را طراحی و اجرا می کند. در بخش مالیات مستقیم بحث های مختلفی مطرح است. اما فلسفه و منطقش این است که فعالان اقتصادی درآمد، هزینه و سود دارند و بخشی از سود حاصل شده را به عنوان مالیات به دولت پرداخت می کنند. در این بخش دولت به عنوان شریک اجباری فعالان اقتصادی مشخص می شود و اعلام می کند فعالان اقتصادی کار تولیدی و خدماتی انجام داده اند و دولت نیز امنیت را برقرار کرده، نظام دادرسی را در کشور ایجاد کرده و استانداردها را راه اندازی کرده است و در قبال این فعالیت ها بخشی از سود فعالان اقتصادی را تحت عنوان مالیات در اختیار می گیرد. بر همین اساس در صورت های مالی شرکت ها مالیات مستقیم، در هزینه های آن شرکت مشاهده نمی شود. در صورت های مالی شرکت ها دو موضوع هزینه و سود ناخالص وجود دارد که از این سود ناخالص برخی موارد کسر می شود و پیش از تقسیم سود میان سهامداران، میزان مالیات اعلام می شود. موضوع دوم بحث مالیات درباره مالیات غیرمستقیم است که عمدتا مربوط به مالیات بر مصرف می شود. دلیل اینکه به این مبحث مالیات غیرمستقیم گفته می شود این است که فرد به صورت مستقیم مالیات را به دولت پرداخت نمی کند.
در مالیات بر مصرف یا VAT مالیات دهنده این پرداخت را انجام نمی دهد و از طریق یک واسطه معمولا این پرداخت انجام می شود. به همین دلیل است که به آن مالیات غیرمستقیم گفته می شود. ظاهرا این گونه است که فرد پس از خرید جنس مالیات را پرداخت می کند، اما این اتفاق به صورت مستقیم رخ نمی دهد و فروشنده جنس این کار را انجام می دهد. روش وصول مالیات غیرمستقیم و مالیات بر مصرف هم در کشور های مختلف متفاوت است. در یک تقسیم بندی کلی برای اخذ مالیات دو نظام وجود دارد. نخستین موضوع این است که از مصرف کننده نهایی فقط مالیات گرفته شود که در کشوری مثل آمریکا هم اکنون این نظام حاکم است. این به این معنی است که مالیات بر مصرف در پروسه تولید قرار می گیرد و در هر مرحله از تولید مالیات بر مصرف آن حساب شده و در نهایت به مصرف کننده نهایی می رسد. اما در نظام دوم تمام پرداخت هایی که برای پرداخت مالیات بر مصرف یا VAT وجود دارد، علی الحساب است و در نهایت آن شخص حقیقی یا حقوقی که کالا یا خدمت نهایی را می گیرد به عنوان تصفیه حساب مالیات را پرداخت می کند. منطق اصلی در مالیات بر مصرف از طریق VAT این است که اگر یک فرد کالایی را خریداری کرد، روی این کالا ارزش افزوده ایجاد کرده است و زمانی که به فرد دیگری می فروشد نباید مالیات پرداخت کند. اگر فرد بعدی نیز ارزش افزوده روی کالا ایجاد کند و کالا را بفروشد نباید مالیات پرداخت کند و این دو شرط همزمان است. یعنی اولا باید ارزش افزوده ایجاد کند و ثانیا اینکه باید کالا به فروش برسد. اینکه فردی کالا را خریداری کند و ارزش افزوده برای آن ایجاد نکرده و مصرف کننده باشد باید تمام مالیات بر مصرف را بپردازد. اما شیوه پرداخت این گونه است که اگر فردی کالایی را به ارزش ۱۰۰ تومان خریداری کند و به طور مثال مالیات آن ۱۰ درصد باشد باید ۱۰ تومان برای آن ۱۰ تومان مالیات ارزش افزوده بپردازد. اما اگر همان فرد به کالا ارزش افزوده ایجاد کرد و قیمت آن را به ۱۲۰ تومان رساند پس از فروش به فرد دیگر ۱۲ تومان مالیات ارزش افزوده برای کالا تعیین می شود و فرد فروشنده از این ۱۲ تومان ۱۰ تومانی که قبلا مالیات داده بوده را به حساب خود و ۲ تومان را به خزانه واریز می کند. حال اگر فرد جدید با ارزش افزوده ای که ایجاد می کند ارزش کالا را به ۱۵۰ تومان برساند و آن را بفروشد ۱۵ تومان مالیات ارزش افزوده یا مالیات بر مصرف تعیین می شود. پس از فروش ۱۲ تومانی که پیش از آن به عنوان مالیات پرداخت کرده بود به حساب خود و ۳ تومان باقی مانده را به خزانه واریز می کند و نفر آخری که کالا را خریداری کرده در نهایت ۱۵ تومان مالیات پرداخت کرده است.
با توجه به اظهارات شما تفاوت سیستم مالیات غیرمستقیم آمریکا و کانادا این است که در زنجیره تولید مالیات اخذ نمی شود و شخص مصرف کننده مالیات را پرداخت می کند.
بله! همین طور است و آنجا نیز رابطه بین خزانه و مراحل تولید و مصرف کننده ها در تعامل است و این طور نیست که در این سیستم افراد واسطه دخالتی نداشته باشند. اما در آنجا بحثی که وجود دارد این است که چه کسی مصرف کننده نهایی است که یکی از منشأهای ناسلامتی در آن نظام ها نسبت به خودشان همین موضوع است. اگر یک درصد فساد در سیستم مالیاتی یا فرار مالیاتی وجود داشته باشد به این دلیل است که عده ای که مصرف کننده هستند، می گویند ما مصرف کننده نیستیم. بنده شنیده ام در آن جوامع نیز علاقه مندی برای اینکه سیستم مالیات بر مصرف به VAT تبدیل شود، وجود دارد اما به دلیل اینکه یک ساختار جاافتاده و سنگین و هم بزرگی است، تغییر آن به این سادگی مقدور نبوده و نیست و هنوز نتوانسته اند این کار را انجام دهند.
تفاوت نظام VAT و مالیات بر مصرف این است که در سیستم مالیات ارزش افزوده اگر کسی ارزش افزوده ای را ایجاد نکند باید مالیات بدهد؛ اما در مالیات بر درآمد کسی که درآمد دارد باید مالیات درآمد خود را پرداخت کند. منطق مالیات ارزش افزوده این نیست که کسی ارزش افزوده ایجاد کند باید به مقدار زیادی مالیات بدهد. بلکه این موضوع کاملا عکس است. کسی که ارزش افزوده ایجاد کند نباید مالیات بدهد. مالیات نهایی را مصرف کننده باید پرداخت کند. متاسفانه در تبلیغ مالیات ارزش افزوده، در نامگذاری آن و از همه مهم تر در روش انجام آن در سازمان امور مالیاتی مشکلاتی وجود داشته در نهایت منجر به این شده است که این مفهوم ناصحیح رایج شود. هم اکنون سازمان مالیاتی به دلایل مختلفی همچون آماده نبودن سیستم های مالیاتی یا عدم اشراف ماموران مالیاتی در بسیاری از موارد مالیات را به صورت علی الرأس از واحد های تولیدی می گیرد. متاسفانه این کار درستی نیست و مفهوم مالیات ارزش افزوده را از مسیر خود منحرف کرده و امیدوار هستیم که وزیر اقتصاد و مسوولان سازمان امور مالیاتی به این مسائل توجه کنند و مالیات ارزش افزوده را در مسیر صحیح خود حرکت دهند.
این موضوع که اگر فردی برای کالایی ارزش افزوده ایجاد کند، نباید مالیات پرداخت کند در قانون ما وجود دارد؟
بله. قانون براساس همین نوشته شده است. لایحه این قانون در دولت اصلاحات تنظیم شد و بنده در آن زمان وزیر بودم. در آن زمان لایحه نوشته شد و آقای طیب نیا که دبیر کمیسیون اقتصاد بود و آقای شهریاری راد به طور خاص در این زمینه همکاری فکری، ذهنی و کارشناسی می کرد و در ارائه لایحه به مجلس شورای اسلامی و توضیح دادن به نمایندگان محترم و گرفتن نظر موافق آنها و رای مجلس تلاش کردند. بیشتر آقای شهریاری راد کارهای اداری و سازمانی را انجام می داد و آقای دکتر طیب نیا کار محتوایی، فکری، توضیحی و اقتصادی را انجام می داد. یکی از محورهای توضیحی آقای طیب نیا همین معافیت مالیاتی با ایجاد ارزش افزوده بود و امیدواریم سازمان امور مالیاتی بتواند در اجرای قانون به خوبی عمل کند. در این صورت این قانون مورد استقبال جامعه قرار خواهد گرفت و این موضوع به درآمدهای دولت و جلوگیری از فرارهای مالیاتی کمک خواهد کرد.
در زمانی که لایحه به قانون تبدیل شد و برای اجرا ابلاغ شد شما وزیر نبودید؟
خیر، آن لایحه در دولت اصلاحات اجرایی نشد. این قانون در دولت آقای احمدی نژاد اجرایی شد و با توجه به اینکه هنوز آماده اجرا نبود و ساختارهای لازم برای این موضوع فراهم نبود و همچنین به خوبی درباره این قانون توضیح داده نشده بود دوره ای اجرا شد و برای یک دوره متوقف شد.
اتفاقی که افتاد، نزاع طلافروشان با سازمان امور مالیاتی بود. دلیل این اختلاف نیز همین تفسیری است که شما بیان کردید. طلافروشان می گفتند ما طلای خام را می گیریم و تبدیل به زیورآلات می کنیم؛ بنابراین نباید مالیات بدهیم. ولی سازمان امور مالیاتی می گفت باید مالیات بدهید.
بله دقیقا همین طور است.
ارزش افزوده ای که می گویید می تواند شامل بسته بندی در مورد کالاهای خاص شود؟
در مورد تمام کالاها قابل اجرا است. نحوه اخذ مالیات برارزش افزوده که در بالا به آن اشاره کردم اصل حاکم است. در مورد اختلاف طلافروشان و سازمان امور مالیاتی دلیل آن این بود که صنف طلا فروشی درباره این موضوع توجیه نبود یا اینکه برای آنها توضیحات کامل ارائه نشده بود. دلیل دیگر نیز این بود که سازمان امور مالیاتی آمادگی لازم برای اجرای آن را نداشت. البته هم اکنون نیز بسیاری از اصناف در این زمینه سوال هایی دارند و موضوع برایشان به طور کامل روشن نیست. البته دلیل این موضوع این است که ساختاری که در حال اجرا است ساختارVAT نیست. حتی در این زمینه در خیلی از موارد کلاه سر سازمان مالیاتی هم می رود. یعنی بعضی وقت ها برخی از صنوفVAT را از مشتری می گیرند و اصلا به خزانه پرداخت نمی کنند و پیش خودشان نگه می دارند. شرایطی که وجود دارد به نظر می رسد این توصیه را به وزارت امور اقتصادی و دارایی ضروری کرده است که در دو سال باقیمانده فعالیت دولت یازدهم باید فعالیتی داشته باشد تا شائبه اینکه دولت از ارزش افزوده مالیات می گیرد از ذهن مردم پاک شود و مشخص شود که مالیات را فرد مصرف کننده پرداخت می کند و همچنین این شیوه منصفانه ترین شیوه پرداخت مالیات است.
براساس این مدل قاعدتا آن کسانی که مصرف بیشتری دارند مالیات بیشتری در این نظام می دهند. در بسیاری از نقاط دنیا و در فلسفه این روش مالیاتی، وظیفه تراشیدن قله ها و پر کردن دره ها (دره های درآمدی و اقتصادی) از محل این منبع تامین می شود.
نرخ چقدر باشد؟
در اروپا در دوره ای ۱۷ درصد بود.به طور معمول نرخ این نوع مالیات بالا است و حتی در بحث اخیر یونان با اتحادیه اروپا در نهایت در توافقی که صورت گرفت یکی از بندهایش اعمال VAT و اصلاح نرخ آن بود و مردم یونان هم بالاخره در رفراندوم به آن رای دادند. بر همین اساس مقرر شد با همه مشکلاتی که وجود داشت دولت بتواند از بار بودجه اش آن بخشی را که می خواهد وظایف عدالت اجتماعی، وظایف یارانه دادن و وظایف تامین اجتماعی عمومی را انجام دهد و مالیات غیرمستقیم را از طریق مالیات ارزش افزوده اخذ کند.
برای رفع سوءتفاهم ایجاد شده در ایران باید از کجا شروع کرد؟
به نظر می رسد تغییر نگرش به مفهوم و برداشت ذهنی مردم از مالیات ارزش افزوده با تغییر روش و اصلاح روش سازمان مالیاتی و آموزش بیشتر مسوولانی که در این کار هستند حتی المقدور است. به خصوص اینکه هم اکنون که می خواهیم به سمت رونق اقتصادی حرکت کنیم باید به شرایط قبل از آغاز فعالیت دولت نهم بازگردیم و رونق، اشتغال و رفاه بیشتری را برای مردم شاهد باشیم. بر همین اساس تمام فعالیت های اقتصادی و فعالان اقتصادی باید از این جهت خیالشان راحت باشد. یکی از مسائلی که می تواند به تسهیل محیط کسب و کار کمک کند برداشت مثبت فعالان اقتصادی از رفتار دولت است. هم اکنون اگر قانون مالیات ارزش افزوده اصلاح شود گام موثری در برداشت مثبت فعالان اقتصادی نسبت به دولت خواهد بود.
در سیستمی که به آن اشاره کردید و در دنیا در حال اجرا است، سیستم ردیابی وجود دارد. به هر حال نظام مالیاتی ایران نظام مالیات بر درآمد مبتنی بر اظهارنامه بوده است. در سیستم مالیات ارزش افزوده هم اگر بخواهد براساس اظهارنامه باشد حالت علی الراس را پرداخت می کند که خیلی مطلوب نیست. نکته این است که براساس مالیات ارزش افزوده به این شکلی که شما می گویید مالیاتی که به مصرف کننده نهایی امکان دارد منتقل شود درصد بالایی است. این موضوع یک تورم خیلی بالایی را هم می تواند به همراه داشته باشد.
در مورد نکته اول باید به این موضوع اشاره کرد که سه سالی که برای آماده سازی و بعد شروع اجرای این کار در نظر گرفته شده بود، یکی از توجیهات بزرگش همین بود که باید زیربناهای لازم برای طرح آماده شود. برای همین موضوع طراحی زیربنای موردنیاز از صورت های مالی و حساب های بانکی واحدهای صنفی و تولیدکننده تا خزانه اصلا کار سختی نیست. این موضوع کاری است که در تمام دنیا در حال انجام است.
زمانی که به یک کشور دیگر سفر می کنید هنگام خرید یا پرداخت حساب هتل در فاکتوری که به مشتری داده می شودرقم VATمشخص شده است. در همان لحظه ای که صندوق آن بنگاه پول را از شما می گیرد، مالیات ارزش افزوده به حساب خزانه واریز می شود. این موضوع اصلا در داخل حساب های بانکی و حتی در داخل لیست صورت درآمدهای آن واحد ثبت نمی شود.
زمانی که در بانک مرکزی بودم، طرح شتاب را می خواستیم اجرا کنیم همه می گفتند که کار سختی است. اما حقیقت این است که آن کار سخت نبود. البته این فعالیت ها تلاش می خواهد و باید دقت و مطالعه داشته باشد. زحمت دارد و باید دقت و مطالعه بشود. یک سرمایه گذاری زیربنایی لازم دارد که بخش بزرگی از این سرمایه گذاری زیربنایی را ما انجام دادیم. یک سرمایه گذاری قانونی و حقوقی دارد که خود قانون تکلیف این را معلوم کرده است. اجرا کردنش کار عملی مقدور و در دسترسی است و یک مقداری زحمت دارد مثل هر کار اساسی که می خواهد انجام شود و به زحمت آن می ارزد البته، اصلا هم سخت نیست.
شاپرک؟
به طور مثال شاپرک یکی از روش ها است. آن کارت ها را درست کرده است و برای صنوف قابل اجرا است و فعالانی که کارتخوان ندارند، می توانند وجه نقد دریافت کنند. در این میان می توان با توسعه سیستم نظارتی و مراقبت بیشتر از صدور فاکتورهای صوری جلوگیری کرد.
منظور شما همان صندوق فروش است؟
بله! صندوق فروش است، همین کاری که الان در بانک ها انجام می دهند. اصلا اینطور نیست که بگوییم این کار شدنی نیست. این کار کمی فکر و زحمت می خواهد ولی با توجه به اینکه تمام مردم از این موضوع منتفع می شوند، ارزش این زحمت را دارد. البته این کاری است که باید در گذشته صورت می گرفت و در زمان دولت قبل این طرح به بیراهه رفت و الان هم همان بیراهه ادامه دارد. هم اکنون زمان آن رسیده است که این طرح اصلاح شود و این اصلاح نیز امکان پذیر است.اگر دولت مالیات بر مصرف نگیرد سه حالت ایجاد می شود؛ نخست اینکه هزینه های دولت کاهش پیدا می کند. آن زمان دولت بدون مالیات بر مصرف که در دنیا موضوعیت ندارد، هزینه های خود را تامین می کند. وظایف دولت نامحدود و خیلی سنگین است. حالت دوم این است که اگر دولت از مصرف کنندگان مالیات نگیرد باید مالیات بر درآمد را افزایش دهد که این موضوع بار تورمی به همراه دارد و انگیزه تولید را کاهش می دهد. حالت سوم این است که اگر مالیات بر مصرف به شکل درست اخذ شود اثر تورمی کمتری دارد. این سه گزینه ای است که در زمینه اخذ مالیات پیش روی دولت است.
یک انتخاب دیگر نیز وجود دارد و آن هم جهت دادن به الگوهای زندگی و مصرف است.
بله!نرخ مالیاتی قابل تنظیم است. نرخ مالیاتی در کشور ما با ۳ درصد شروع شد و به ۷ درصد رسید و اخیرا به ۹ درصد رسیده است. این نرخ در کشورهای اروپایی تا ۱۹ درصد افزایش یافته است. زمانی که ما VAT را نداشتیم با این موضوع مواجه بودیم که دولت و شهرداری ها و مجلس، تعداد بسیار زیادی مصوبه عمومی یا مصوبه شورای شهری برای گرفتن عوارض از تولیدکننده ها در نقاط مختلف داشتند. فکر می کنم مثل ۳۴ یا ۳۵ عوارض مختلف وجود داشت اما یکی از بندهایی که گذاشته شد این بود که این عوارض متنوع و متعدد و متکثر حذف بشود. پیش از آن هرکدام از نهادهای دولتی با توجیه مربوط به خودشان یک درصد از عوارض را می گرفتند و هرکدام هم به تنهایی حق داشتند برای گرفتن این عوارضشان به واحد تولیدی مراجعه کنند.
در جهت اصلاح ساختار تولید هم عوارض متنوع باید حذف شود و یک مالیات مصرف گرفته شود. بعضی مالیات مصرف هم سهمش برای شهرداری ها و حکومت های محلی یا نهادهای محلی است و یک سهمی اش هم برای خزانه است. به نظر می رسد VAT ساختار معقولی است، اثر تورمی ندارد؛ یعنی اگر این موضوع در دستور کار قرار نگیرد باید طرحی اجرا شود که اثر تورمی دارد و هزینه های دولت را افزایش می دهد و در نهایت دولت به زودی نرخ مالیات بر درآمد را افزایش خواهد داد.
