داعش مانع جدی مدیریت اقتصاد در منطقه

اقتصاد ایرانی: ایران پساتحریم امید زیادی به توسعه فعالیت های اقتصادی خود بسته است اما حضور داعش، در کنار دیگر تنش های منطقه ای، اگر راه رسیدن به این امید را نبسته باشد، حداقل ناهموار کرده است. پدرام سلطانی، نایب رئیس اتاق بازرگانی ایران می گوید: داعش، آتش تخاصم ایدئولوژیک سایر کشورها با ایران را از زیر خاکستر بیرون کشیده است اما اینکه تبعات این تخاصم چه باشد، کاملا به نحوه مدیریت ایرانیان بستگی دارد. او تأثیرگذاری داعش و پررنگ ترشدن مرزبندی های ایدئولوژیک بین کشورهای منطقه را بااهمیت قلمداد می کند و معتقد است این مسئله باعث شده حتی کشوری مانند ترکیه که همواره تلاش کرده دیپلماسی اقتصادی را بر دیپلماسی عمومی مقدم شمارد، با ریشه دواندن داعش در چند سال اخیر، وارد دیالوگ هایی با خاستگاه ایدئولوژیک شود. اینک مسئله این است که سیاست و اقتصاد ایران در این محیط، چه مسیری را در پیش می گیرد و نتیجه آن برای تجارت کشور چه خواهد بود.

به گزارش شرق، در ادامه گفت وگوی با سلطانی را بخوانید.

قطعا تنش های منطقه ای، ازجمله حضور داعش و اتفاقات  ترکیه، بر تجارت خارجی ایران تأثیرگذار هستند؛ شما این تنش ها را چگونه ارزیابی می کنید و درنهایت اوضاع منطقه به کدام سو خواهد رفت؟

این موضوع یکی از موضوعات مهم و یکی از چالش های جدی ایران و کل منطقه در دهه های پیش رو است. منطقه خاورمیانه ویژگی هایی دارد که آن را از دیگر مناطق دنیا متمایز می کند و به طور طبیعی همین ویژگی ها پایه چالش های موجود هم شده است. خاورمیانه از نظر قومی، مذهبی و فرهنگی و همین طور از حیث تمدن و سابقه تاریخی در مقایسه با بسیاری دیگر از مناطق دنیا تنوع بالاتری دارد؛ ازسوی دیگر چالش ها و نظام های قومی، عقیدتی و ایدئولوژیک در سایر مناطق دنیا در سده ها یا دهه ها پیش اتفاق افتاده و این مناطق نهایتا از آن دوران عبور کرده اند؛ اما کارنامه منازعات و چالش های خاورمیانه هنوز باز است و به سرانجام رسیدن آن نیازمند دهه ها زمان است. طبیعتا مدیریت این مسائل و چالش ها برای کشورهای این منطقه، اولویتی اساسی است. درعین حال ما در اطراف خود کشورهایی مانند افغانستان و پاکستان را داریم که هنوز این نوع چالش ها را درون خود دارند. در سال های پیش تر، عراق و به تازگی سوریه و یمن هم درگیر این چالش شده اند و کشورهای حاشیه خلیج فارس، به ویژه عربستان، نیز همچنان با یک حرکت خزنده، با چالش های درونی و مردمی خود درگیرند. این چالش ها کماکان ادامه دارد و به نظر می رسد که کشورهای حاشیه خلیج فارس آبستن حوادث زیادی نیز در این رابطه هستند.

به نظر می رسد تحریم ها موجب شده که ما درحال حاضر تا حد زیادی بر عراق تمرکز کنیم. بعد هم که داعش پیدا شد؛ به نظر شما داعش تا چه حد تجارت ما را در عراق تحت تأثیر قرار داده است؟

اولا راجع به پیش فرض شما، یعنی تمرکز ما روی عراق به دلیل تحریم ها، باید قدری بحث کنیم؛ ما در زمان صدام حسین رابطه ای تخاصمی با کشور عراق داشتیم اما اشتراکات ما با این کشور و تغییری که در آن به وجود آمد و حاکمیت آن کشور را به ما نزدیک تر کرد، موجب شد تا در روابط اقتصادی خود با این کشور، بر تغییرات رویکردی تمرکز کنیم و این موضوع، به واسطه تحریم ها نبود؛ ضمن اینکه همین رویکرد را تا حدی نسبت به افغانستان نیز داشتیم؛ اما ظرفیت و اندازه اقتصاد افغانستان بسیار کوچک تر از عراق بود و ازهمین رو عراق در حوزه ارتباطات تجاری ما پررنگ تر به نظر می رسید اما درباره داعش باید بگویم این گروه تروریستی، براساس تحلیل صاحب نظران سیاسی، شاید پرمخاطره ترین تهدید منطقه در دهه های پیش رو باشد. همان طور که بحث القاعده با وجود برخوردهای نظامی و رویکردهای نظامی جدی که آمریکا و کشورهای غربی داشتند، از منطقه جمع نشد، داعش هم با توجه به پایه ایدئولوژیک آن، چنین است و حتی اگر مرکزیت آن با مبارزه ای که در حال انجام است از بین برود، تفکر و رفتار آن قطعا ریشه کن نخواهد شد. بروز داعش و ورود آن به منطقه، خط و مرزهای ایدئولوژیک را بین کشورهای منطقه پررنگ تر و آشکارتر کرد و این موضوع تا حدی پیش رفته است که حتی کشوری مانند ترکیه نیز که در سال های گذشته تلاش می کرد در سیاست های خود، دیپلماسی اقتصادی را بر دیپلماسی عمومی مقدم کند، با ریشه دواندن داعش در منطقه، وارد دیالوگ هایی با خاستگاه ایدئولوژیک شود. به عبارتی با پررنگ ترشدن خط و مرزهای ایدئولوژیک بین کشورهای منطقه، روابط اقتصادی کشورها نیز در حال تناسب یافتن با اشتراکات ایدئولوژیک آنهاست. در عراق و در بخش اهل تسنن آن، تمایل بیشتری برای تجارت با ترکیه و عربستان دیده می شود و اهل تشیع آن نیز بیشتر تمایل به همکاری با ایران دارند. حالا این رویکرد پررنگ در اندازه های کوچک تر در سایر کشورها هم که ترکیبی از شیعه و سنی دارند، دیده می شود. این موضوع، چالشی است که ما باید بسیار هوشمندانه و دیپلماتیک آن را در منطقه مدیریت کنیم چراکه اگر این بحث بخواهد تضاد یا جدیت بیشتری بیابد، حضور اقتصادی ما در منطقه نیز تحت الشعاع آن قرار خواهد گرفت و اصولا بخش زیادی از انرژی سیاسی و اقتصادی کشور، صرف مدیریت این تعارضات خواهد شد.

گفتید پایه های وجودی داعش ایدئولوژیک است و با راهکارهای نظامی نیز ریشه کن نمی شود؛ آیا ایدئولوژی این گروه می تواند مانع شکل گیری مدیریت اقتصادی ایران در منطقه شود؟

در بدو امر بله، داعش یک مانع جدی برای این کار است چراکه آتش تخاصم ایدئولوژیک سایر کشورها با ایران را از زیر خاکستر بیرون کشیده است اما در ادامه، این مسئله به کیفیت و ظرافت مدیریت این چالش از سوی ایران و میزان حرفه ای گری در کار دیپلماتیک و همین طور میزان سرعت، جدیت و اعتمادآفرینی در کار اقتصادی با کشورهای بازیگر جهانی برمی گردد. هرچقدر ما در این بخش، درست تر مدیریت کرده و هدفمند تر و هوشمندانه تر حرکت کنیم، به طور قطع غلبه ما بر این چالش، برای تأمین منافع اقتصادی و سایر منافع ملی، بیشتر خواهد شد و به طور قطع، کمک بسیار بیشتری هم به همسایگان خود می کنیم.

می توانید درباره تأثیری که حضور داعش در منطقه روی تجارت ما داشته است، توضیح دهید؟

طبیعتا ناامنی ایجادشده از سوی داعش در عراق، موجب کاهش آمار تجارت عراق با همه کشورها، به ویژه کشورهای همسایه خود و در رأس آن ترکیه و ایران، شده است. البته ظهور و بروز داعش با بحران کاهش کم سابقه قیمت نفت نیز هم زمان شده است. در ١٣ سال گذشته چنین کاهشی برای قیمت نفت سابقه نداشت و این موضوع بنیه عراق را با توجه به اتکای بالای این کشور به نفت، بسیار تضعیف کرد. چراکه ٩٠ درصد درآمدهای عراق ناشی از فروش نفت و فرآورده های نفتی بود و این میزان اتکا با تغییری که در قیمت نفت به وجود آمده است عراق را از منظر اقتصادی نیز ضعیف کرده است؛ بنابراین نمی شود تمام دلایل کاهش تجارت با عراق را در سبد بروز، ظهور و حضور داعش در منطقه گذاشت. در سوریه هم پیش از اینکه داعش به آن معنا مطرح شود و پهنه وسیعی از سوریه را تحت تصرف خود بگیرد، جنگ داخلی شروع شده بود و همین عامل، مهم ترین دلیل افت تجارت ما و سایر کشورها با سوریه شد. البته با گسترده شدن داعش، این بحران وسیع تر شد و تبادلات اقتصادی نیز بیشتر کاهش پیدا کرد اما کل این کاهش به داعش مربوط نمی شود.

جنگ داخلی سوریه چقدر بازار ما را محدود کرده است و آیا جایگزینی برای ما در بازارشان داشته اند؟

با توجه به رکود عمیقی که در چند سال گذشته بر سوریه حاکم بود و همچنین نرخ رشد اقتصادی منفی این کشور در چند سال اخیر و مهاجرت گسترده مردم آن، می توان گفت تولید ناخالص ملی، قدرت خرید مصرف کنندگان و در کل ظرفیت کمّی مصرف کنندگان از حیث تعداد آن کاهش یافت و به تبع آن حجم تجارت سوریه نیز تا حد زیادی کم شد. در این کاهش درخور توجه، حجم تجارت ما با سوریه نیز به میزان درخور توجهی کاهش یافته است علاوه بر این حجم زیادی از تجارت ما از مسیرهای جاده ای انجام می شد که حالا ادامه آن، ناامن و ناممکن شده است.

بازاری در منطقه بوده است که به دلیل حضور داعش آن را از دست بدهیم  یا حضور ما در آن کم رنگ شود؟

اینکه حجم تجارت ما با جایی به نزدیک صفر برسد بسیار نادر است مگر اینکه قطع کامل روابط سیاسی رخ دهد. ما چنین مسئله ای را اخیرا با عربستان و بحرین پیدا کردیم. داعش عامل غیرمستقیم است و همان طور که گفتم باعث شد تا آتش تخاصمات منطقه ای از زیر خاکستر بیرون بیاید؛ بنابراین تأثیری غیرمستقیم در علنی شدن اختلافات عربستان با ما داشت؛ همین طور کشورهای هم اردوگاه عربستان مثل بحرین و تا حد کمتری چند کشور حاشیه خلیج فارس و چند کشور آفریقایی مثل سودان و جیبوتی و کومور نیز تحت تأثیر برافروخته شدن آتش تخاصمات ایدئولوژیک، روابط خود را با ما قطع کردند. به دلیل حضور داعش این اتفاق نیفتاد اما داعش مرزبندی ها را مشخص کرد.

در بازارهایی که حضور ما محدود شد، کدام کشورها توانستند در آن، به عنوان جایگزین ایران، فعال شوند؟

در بعضی از بازارها به دلیل کوچک شدن بازار، محدود شدیم که مثال مشخص آن سوریه و عراق است اما اکنون درخصوص سایر بازارهایی که ما در آنها محدود شده باشیم و کشور دیگری جایگزین ما باشد، حضور ذهن ندارم. به صورت غیرمستقیم چالش های منطقه ای روی تجارت ما با بسیاری از کشورهای عربی تأثیر گذاشته است. رونق و رشد تجارت ما با کشورهایی مانند کویت، اردن، قطر و همچنین مراکش، مصر و کشورهایی که سمپاتی بیشتری نسبت به اردوگاه عربستان دارند، تحت تأثیر این جریانات قرار گرفت. ازآنجا که هرکدام از این کشورها در بخش هایی با ما فعالیت تجاری داشتند، به نوعی تا حدی کشورهای دیگر جایگزین ما شدند. برخی از کالاهایی که ما برای این کشورها تأمین می کردیم اکنون از سوی پاکستان و برخی دیگر از سوی مصر برای این کشورها تأمین می شود و برخی از آنها از کشورهای جنوب اروپا مانند اسپانیا و ایتالیا می آید. البته ازآنجاکه عموما تبادلات تجاری ما با این کشورها روی محصولاتی محدود یعنی در درجه اول موادغذایی، میوه و تره بار، خشکبار و امثال اینها و در درجه دوم روی مواد و محصولات معدنی و نیمه ساخته متمرکز بوده است، با هیچ کدام از این کشورها، به جز کویت و قطر که از نظر مسافت به ما نزدیک هستند، حجم تجارت بالایی نداشتیم. ازاین رو محدود شدن و رشدنکردن تجارت ما با این کشورها چندان در جمع کل تجارت ما به چشم نمی آید گرچه از منظر اقتصادی باید روی این نکته تأکید کنم که نگاه اقتصادی دولت که می تواند نگاه برنده ای برای توسعه کشور و رفاه شهروندان باشد، باید همواره روی ازدست دادن هر بازار حتی در حد ناچیز حساس باشد. به هرحال جمع جبری این ناچیزهاست که «چیز» و «عدد» می شود و نباید این طور تصور و تلقی کرد که اگر کشوری از ما دور بوده یا حجم تجارتش با ما کم بوده و ظرفیت بالایی نداشته است، پس مهم نیست. اینجاست که مجددا حرف قبلی خود را تکرار می کنم که اگر ما بتوانیم در سال های آینده رویکرد اقتصادی داشته باشیم می توانیم  بر این چالش های ایدئولوژیک نیز خیلی راحت تر، غلبه کنیم.

ما در عراق بازاری را از دست داده ایم؟

بله، تا حدی بازار بخش سنی نشین عراق را از دست داده ایم.

جایگزین ما در این بازار کدام کشور است؟

بیشتر ترکیه.

اندازه بازاری که در بخش سنی نشین عراق از دست دادیم چقدر است و آیا بازاری که در روسیه به دست می آوریم می تواند آن را جبران کند؟

حدود یک چهارم تا یک پنجم؛ چراکه بیشتر حجم تجارت ما با بخش شیعه نشین و کردنشین عراق بوده است و کلا آن نگاه توأم با سوءظن و ناخوشایندی در بخش سنی نشین عراق نسبت به ایران از قبل هم وجود داشته کما اینکه همین احساس در بخش شیعه نشین نسبت به عربستان وجود دارد. ازآنجا که منطقه شیعه نشین از لحاظ جمعیتی منطقه بزرگ تری است و بخش زیادی از منطقه سنی نشین نیز تحت سیطره داعش است، بازاری که ما از دست داده ایم حجم کمتری از تجارت ما محسوب می شود یعنی اگر مشکلی هم نبود به دلیل حضور داعش ما بخشی از این بازار را از قبل از دست داده بودیم. درباره بازار روسیه هم باید گفت قطعا بازار روسیه، بازار بزرگ تری است اما موضوع مهم توان ما برای ارائه کالاهای مورد نیاز به آن بازار است و اینکه کالاهای ما بتوانند جایگزین کالاهای ترک شوند. به نظر نمی رسد در شرایط کنونی از آن سهمی که ترکیه از بازار روسیه از دست داده است، بتوانیم بیش از  ١٠ تا ١٥ درصد به دست آوریم و باقی آن نصیب دیگر کشورها می شود.

هر اتفاقی در صحنه تجارت بیفتد و هر بازاری که از دست یک کشور برود، ترکیه جایگزین آن می شود. نقشه راه و آینده تجاری ما و ترکیه در بازارهای خارجی چیست؟

ما به واسطه چالش هایی که داشته ایم هیچ گاه یک رویکرد راهبردی نسبت به توسعه تولیدات و تجارت نداشته ایم؛ بنابراین پاسخ به این سؤال این است که ما هیچ برنامه ای نداریم و اصولا انفعالی عمل می کنیم؛ یعنی زمانی که اتفاق می افتد ما براساس آن واکنش هایی نشان می دهیم. مثلا رابطه ترکیه و روسیه به هم می خورد و ما از سر احتیاج روس ها و خوش شانسی خودمان بخشی از بازار روسیه را به دست می آوریم. ما به دلیل ابتلای اقتصاد کشورمان به بیماری اتکا به منابع زیرزمینی و فروش ثروت، اصولا در هیچ بخشی از اقتصادمان استراتژیک عمل نکردیم. در برخی از حوزه ها مزیت نسبی آشکار داریم و در سال های آینده در این بخش ها می توانیم رشد بیشتری داشته باشیم و گاهی پهلو به پهلوی ترکیه نیز بزنیم.

استراتژی ترکیه چیست؟ آیا می خواهد مانند چین همه بازارها را قبضه کند و آیا بازارهای مشترکی داریم که رقیب ما باشد؟

استراتژی ترکیه در یک دهه گذشته بر پیوند به اتحادیه اروپا متمرکز بوده و عملا به این واسطه، از تعرفه های ترجیحی در تجارت با اروپا برخوردار می شود. قطعا ترکیه جدی ترین رقیب ما در منطقه است و در سال های آینده نیز این رقابت تشدید خواهد شد چراکه هیچ کشوری در منطقه ظرفیت و تنوع تولید ترکیه را ندارد. در منطقه سه کشور بزرگ ایران، ترکیه و عربستان از نظر تولید ناخالص داخلی، حجم تجارت و دیگر شاخص ها فرق آشکار دارند و در میان این سه کشور، ترکیه، اول و ما، سوم هستیم. در سال های آینده اگر ما به همین منوال پیش برویم و اتفاق جدی جدیدی نیفتد می توانیم شکاف خود با این کشور را قدری ترمیم کنیم اما وضعیت فعلی ترکیه حاصل نزدیک به سه دهه تمرکز بر اقتصاد است. ترکیه اقداماتی مانند خروج دولت از تصدی گری در اقتصاد، بهبود محیط کسب وکار، ارتباط گسترده سیاسی و اقتصادی و فرهنگی با دنیا، حضور در سازمان تجارت جهانی و حضور در پیمان های دوجانبه و چندجانبه را انجام داده تا به اینجا رسیده است و ما تقریبا هیچ یک از این اقدامات را انجام نداده ایم. ترک ها در استراتژی ای که برای رشد اقتصادی خود تا سال ٢٠٢٥ تدوین کرده اند، در حوزه هایی که دارای مزیت نسبی یا رقابتی هستند هدفگیری های بلندپروازانه در نظر گرفته اند حتی در حوزه های معدنی که نسبت به ایران مزیت بسیار کمتری دارند، هدف های آنها بلندپروازانه تر از ماست. البته اتفاقاتی که در دو، سه سال اخیر افتاده است قطعا بر این استراتژی تأثیر می گذارد؛ یعنی همان اتفاقی که برای ما در سند چشم انداز افتاد و مانع دسترسی به اهداف شد، برای ترکیه نیز کم وبیش اتفاق می افتد. در سال های آینده چالش های داخلی ترکیه تقویت می شود چراکه نتوانسته با جمعیت کرد خود که تقریبا یک سوم جمعیت کشور هستند به تفاهم برسد و سایر اقلیت های ترکیه نیز وضع رضایت بخشی از منظر خودشان ندارند. مهم ترین نقطه ضعف و پاشنه آشیل ترکیه همین است که نتوانسته رویکرد برنده-برنده را به ملت تفهیم کند. اگرچه ترکیه در این ٣٠ سال خوب رشد کرده اما فکر می کنم در ١٠ سال آینده چالش های سیاسی و اجتماعی مجال ادامه این حرکت چابک را به این کشور ندهند.

سررسید چشم انداز ٢٠٢٥ ترکیه با چشم انداز ١٤٠٤ ایران در یک مقطع زمانی است. به نظر شما با این تفاسیر در سررسید چشم انداز، این دو کشور در چه جایگاهی قرار خواهند داشت؟

اگر ما در ١٠ سال آینده رشد و توسعه اقتصادی را در رأس سیاست هایمان قرار دهیم می توانیم شکاف ها را با ترکیه کم کنیم اما قطعا حتی اگر آنها پیشرفتی نکنند نیز نمی توانیم به آنها برسیم مگر اینکه یک اتفاق وخیم، مانند جنگ داخلی، برای آنها بیفتد که من پیش بینی نمی کنم. ترک ها چالش های داخلی دارند اما اتفاق وخیمی مانند عراق و سوریه برایشان متصور نیست. آنها در ٣٠ سالی که ما در بسیاری از سال ها درجا زدیم، حرکت کرده اند. ازدیگر سو به فرض متوقف شدن آنها و تداوم تلاش روبه جلو ما، این فاصله ٣٠ ساله را نمی توان در ١٠ سال پر کرد آن هم با توجه به دولت حجیمی که ما داریم و سهم زیاد دولت و شبه دولتی ها در اقتصاد، قیمت پایین نفت و بدهکاری بی سابقه ای که دولت به بخش های مختلف دارد. اینها وزنه هایی است که به پای توسعه اقتصاد ما بسته شده و آن را محدودتر از آن می کند که توسعه پرشتاب را تجربه کند.