سه چالش لایه سوم برجام

اقتصاد ایرانی: برجام را می توان دارای سه لایه متصور کرد. لایه اول به فاز سیاسی بازمی گردد که به تنظیم توافق میان ایران و غرب منجر شد. بازیگر این لایه را می توان دولت ها توصیف کرد. لایه دوم برجام به روابط تجاری بازمی گردد. به نظر می رسد بخش خصوصی در این لایه نقش پررنگ تری داشته باشد؛ اما سومین و تعیین کننده ترین لایه را باید روابط مالی و بانکی عنوان کرد. این لایه از آن جهت که حمایت کننده و واسطه اجرای پروژه های لایه دوم به حساب می آید، نقش کلیدی و تعیین کننده دارد. به نظر می رسد باوجود تحولات رخ داده در فصل اول برجام، سرعت تشکیل این لایه متناسب با دیگر لایه های مورد اشاره نیست. این گزارش با تبیین لایه بندی انجام شده برای برجام به ریشه یابی روند بطئی لایه سوم (روابط مالی) پرداخته است. بررسی ها نشان می دهد لایه سوم برجام در مسیر تکمیل با سه چالش روبه رو است. مشکلات ساختاری بانک های داخلی، تحولات محیط مالی و بانکداری جهان پس از بحران مالی و آثار روانی و برخی نارسایی های به جامانده از نظام تحریم های گذشته سه چالش لایه سوم هستند. اصلاح نظام بانکی، تطبیق سریع با رویه های جدید بانکداری در جهان و فعال کردن دیپلماسی اقتصادی در کنار دیپلماسی سیاسی از محورهای کمک به تسریع تشکیل لایه زیرین و نهایی (ارتباط مالی) برجام است.

به گزارش دنیای اقتصاد، کارشناسان معتقدند که می توان برای برجام سه لایه در نظر گرفت. لایه نخست در خصوص موضوعات سیاسی و دیپلماتیک توافق هسته ای است که بازیگر اصلی در این لایه، دولت ها هستند و بحث های کارشناسی و سیاسی صورت می گیرد. لایه دوم به بحث تجاری اشاره می کند و بخش خصوصی به عنوان بازیگر این بخش به شمار می آید. در این سطح، ظرفیت های برجام از سوی تبادلات فرامرزی مورد بررسی قرار می گیرد. در نهایت لایه سوم، مسائل مربوط به بخش بانکی است که به تبع بانک ها و در راس آن بانک مرکزی در تسهیل آن نقش دارد. در لایه نخست، بسیاری از تلاش ها به ثمر رسیده و اهداف تعیین شده تا حدود قابل توجهی محقق شده است. در این بین، لایه سوم اهمیت ویژه ای دارد؛ زیرا که زیربنای بخش دوم را تشکیل می دهد و در سایه تسهیل روابط بانکی، روابط تجاری نیز معنا پیدا می کند. فلیپ هاموند، وزیر امور خارجه انگلیس در دیدار با رئیس کل بانک مرکزی ایران به این واقعیت اشاره کرده بود: واقعیت قرن ۲۱ این است که تجارت وقتی گسترش پیدا می کند که حمایت بانک ها پشت سر آن باشد.

بررسی ها حاکی از آن است که سه چالش باعث شده است که گذر از لایه سوم با مشکل روبه رو شود. چالش نخست، مربوط به مشکلات بانکی داخلی نظیر حجم بالای مطالبات معوق، پایین بودن کفایت سرمایه، بالا بودن ریسک اعتباری و سایر مسائل است که مانعی برای تعامل بانک های داخلی با طرف های خارجی شده است. چالش دوم نیز در خصوص تغییر استانداردها و ضوابط تعیین شده در نظام بانکداری جهانی طی یک دهه گذشته بوده است. این در حالی است که به واسطه تحریم های اعمال شده، بانک های داخلی از رعایت این استانداردها، دور ماندند و همچنین به روزرسانی نرم افزارها و آموزش منابع انسانی نیز نسبت به نظام پیشرفته کنونی، در سطح پایینی قرار دارد. بحث آثار روانی به جا مانده در برجام را می توان چالش سوم در لایه سوم دانست. پس از لغو تحریم ها، بسیاری از بانک ها اروپایی به دلیل ترس از اعمال مجازات از سوی آمریکا، عطای همکاری با بانک های ایرانی را به لقایش می بخشند. ولی الله سیف، رئیس کل بانک مرکزی، با ترسیم این سه چالش، در رایزنی های خود بر همکاری طرف آمریکایی برای عبور از لایه سوم برجام، تاکید می کند.

رئیس کل بانک مرکزی با بیان اینکه طرف های آمریکایی باید درخصوص اجرای برجام احساس مسوولیت بیشتری کنند، انتظار دارد جدیت طرف مقابل در جهت اجرای برجام مانند اعمال تحریم ها باشد. سیف گفت: «همان طور که در زمان اعمال تحریم ها برای وادار کردن بانک ها به قطع رابطه با بانک های ایرانی، به تک تک آنها مراجعه و آنها را مورد تهدید قرار می داد یا بانک های مختلف را با مبالغ هنگفت جریمه می کرد، در شرایط کنونی نیز باید به صورت شفاف، نگرانی ها و ابهامات بانک های اروپایی را برطرف کند.» رئیس کل بانک مرکزی در جریان سفر به آمریکا با حضور در شورای روابط خارجی آمریکا به مفاد برجام و دستاوردهای آن برای ایران اشاره و از برخی نواقص و کاستی ها در برقراری ارتباطات و تعاملات پولی و بانکی انتقاد کرد. او همچنین با قاطعیت، خواستار رفع موانع ایجاد شده توسط آمریکا و کشورهای غربی در گسترش روابط بانک های بین المللی با ایران شد. رئیس کل بانک مرکزی با بیان اینکه تفاهم برجام در دوره اخیر اقدامی بسیار بزرگ و تاریخی است، گفت: «براساس مذاکره و تفاهم، ایران توانست حقوق هسته ای خود را تثبیت کرده و ثابت کند اتهاماتی را که دشمنان در مورد انحراف این فعالیت ها مطرح کرده اند بی اساس و غلط است.» به گفته سیف، این دستاورد بزرگ که تحت رهنمودهای رهبر معظم انقلاب و با درایت و شجاعت رئیس جمهوری و فداکاری ها و تلاش خستگی ناپذیر تیم مذاکره کننده به سرپرستی ظریف حاصل شده، متعلق به همه گروه ها و آحاد ملت ایران است. با این مقدمات سیف وظیفه خود و دیگر مسوولان را حفظ و مراقبت از این دستاوردها دانست و در وهله دوم، بر مطالبه و بهره مندی کامل از ظرفیت های آن و دستیابی به نتایج پیش بینی شده تاکید کرد. این مقام مسوول، تحقق کامل تعهدات طرف های مذاکره را حق طبیعی ملت ایران دانست که باید تا تامین کامل آن با قاطعیت پیگیری شود. رئیس کل بانک مرکزی پس از این مقدمه، ویژگی مهم برجام را «زمان مند بودن» آن عنوان کرد، به نحوی که در صورت اقدامات و پیگیری های به موقع، با گذشت زمان منافعش به تدریج بیش از گذشته نمایان می شود. این مقام مسوول درخصوص تحولات پسا برجام اظهار کرد: پس از اجرایی شدن برجام، همه طرف های مذاکره باید به سرعت به تعهداتشان عمل می کردند، در این رابطه ایران اقداماتی را که لازم بود انجام داده است. در طرف مقابل نیز همه تحریم هایی که تعهد شده بود لغو شده اند: «رشد بالای صادرات نفت ایران» «دسترسی به منابع مالی آزاده شده» و «ایجاد آرامش در بازار ارز و از بین رفتن صف تخصیص ارز برای واردات کالا» مواردی است که به گفته رئیس کل بانک مرکزی در اقتصاد ایران رخ داده، هر چند او تاکید کرد که هنوز مشکلاتی بر سر راه جابه جایی و تبدیل منابع ارزی بانک مرکزی وجود دارد.

پیچیدگی در روابط بانکی

رئیس شورای پول و اعتبار، مکانیزم های بانکی، بانکداری و روابط کارگزاری بانکی را یکی از پیچیده ترین موضوعات بین المللی دانست و گفت: این پیچیدگی ها و قوانین و مقررات حاکم بر بانکداری بین الملل تحت تاثیر دو عامل مهم بحران جهانی که بانک ها در گسترش آن در سطح بین المللی نقش اصلی را داشتند و گسترش پولشویی و تامین مالی تروریسم که باز بانک ها محمل اصلی آن بوده اند، تشدید شده اند. او افزود: «متاسفانه در این سال ها به علت تحریم های ظالمانه و انزوای سیستم بانکی کشور فاصله بعضا زیادی بین روش های بانک های ایران با استاندارد های بین المللی به وجود آمده است؛ البته با تلاش شبانه روزی همکاران بانک مرکزی و سیستم بانکی کشور اقدامات خوبی برای شناسایی خلأ ها و پر کردن آنها در دست اقدام است. در نتیجه بازسازی و جبران ویرانی ها و تخریب ها به زمانی به مراتب بیشتر از ساختن یک بنای جدید نیاز دارد.» سیف با ارائه این موارد یکی از مهم ترین مسائل مورد بحث در نشست اخیر صندوق بین المللی پول را نیز «پیچیده شدن مسائل بانکی» عنوان کرد. رئیس کل بانک مرکزی در پاسخ به سوال مطرح شده درخصوص موارد اجرا شده در پسا برجام توضیح داد: «بانک مرکزی و نظام بانکی از زمان اجرایی شدن برجام اقدام برای رفع موانع موجود را شروع کرده اند. به همین دلایل شاهدیم که با گذشت زمان، به مرور روابط بانکی در حال گسترش است. یکی از اقداماتی که در این رابطه موثر بوده تعیین وضعیت اقلام باز و تعیین تکلیف مطالبات موسسه های بیمه صادراتی اروپایی مانند ساچه (ایتالیا)، هرمس (آلمان) و کوفاس (فرانسه) و اوکابه (اتریش) بوده است که همکاران ما بعد از بررسی و رفع مغایرت، اقدامات لازم را برای پرداخت و تسویه آنها شروع کرده اند.» به گفته سیف، به زودی در اتحادیه این موسسه ها، موضوع رتبه ریسک ایران مطرح خواهد شد که امیدواریم با رسیدن به رتبه مناسب در آینده بتوانیم از منابع مالی بین المللی با شرایط سهل تری استفاده کنیم. مورد بعدی که سیف مطرح کرد بحث اتصال به سوئیفت که با دستیابی به این شبکه اطلاع رسانی، قابلیت برقراری ارتباط و مخابره پیام در سطح بین المللی فراهم شده است. به گفته او، با ایجاد و گسترش روابط کارگزاری که هر روز بر تعداد آنها افزوده می شود کارآیی و استفاده از سوئیفت نیز گسترش بیشتری پیدا خواهد کرد.

اقدامات ناکافی طرف آمریکایی

اما مهم ترین بخش از صحبت های سیف را می توان، انتظارات مقامات ایرانی، از مقامات آمریکایی در تسهیل روند اجرای برجام دانست. سیف در ابتدا به این نکته اشاره کرد که در ارتباط با تسریع بازگشت کامل ایران به بازار مالی دنیا، آنچنان که در برجام تعهد شده است، طرف آمریکایی می تواند نقش جدی تر و ملموس تری را ایفا کند. او اقدامات مقامات آمریکایی را ناکافی دانست و تاکید کرد: آمریکا باید برای رفع ابهامات بانک ها برای کار با ایران، احساس مسوولیت بیشتری کند. سیف اعتقاد دارد: «همان طور که در زمان اعمال تحریم ها برای وادار کردن بانک ها به قطع رابطه با بانک های ایرانی، به تک تک آنها مراجعه و آنها را مورد تهدید قرار می داد یا بانک های مختلف را با مبالغ هنگفت جریمه می کرد در شرایط کنونی نیز باید به صورت شفاف، نگرانی ها و ابهامات بانک های اروپایی را برطرف کند.» به گفته سیف، تا به حال اقدام موثری از طرف آمریکایی ها مشاهده نکرده ایم و به همین دلیل ادعا می کنیم از این نظر تقریبا هیچ اتفاقی نیفتاده است. او در این موضوع جمع بندی کرد: «آنها باید با سرعت و حساسیت بیشتر و با روش های اعتمادساز نسبت به رفع نگرانی بانک ها و موسسه های مالی به منظور شروع همکاری با بانک های ایرانی در سطح بین المللی اقدام کنند. بدیهی است ما از همه فرصت ها استفاده می کنیم که حداکثر منافع را از ظرفیت برجام به نفع کشور و مردم به دست آوریم.»

استانداردهای نظام بانکی در پسابرجام

سیف درخصوص الزامات نظام بانکی در پسا برجام، بر رفع نقایص و تطابق با استانداردهای روز دنیا تاکید کرد و گفت: اصلاح وضعیت ایران در گروه ویژه اقدام مالی، یکی از اقدامات بسیار مهم در این رابطه است. او افزود: براساس پیگیری های انجام شده، به تازگی جلسه ای در اداره مرکزی این گروه در پاریس با حضور همکاران وزارت امور خارجه، وزارت امور اقتصادی و دارایی و بانک مرکزی برگزار شد. در این جلسه گزارشی از آخرین پیشرفت ها و اقدامات ایران در رابطه با تطبیق با استانداردهای روز ارائه شد. سیف از تصویب قانون مربوط به مبارزه با تروریسم به عنوان آخرین اقدام در این زمینه نام برد که بعد از تصویب شورای نگهبان، توسط رئیس جمهوری ابلاغ شد و بانک مرکزی نیز متعاقبا آن را به همه بانک های کشور بخشنامه کرد. رئیس کل بانک مرکزی برگزاری جلسه یادشده و ارائه گزارش های مربوطه را بسیار مثبت توصیف کرد و گفت: «مسوولان این سازمان از اقدام های به عمل آمده تشکر کردند. در هر حال خروج نام ایران از فهرست کشورهای غیرهمکار با این سازمان، تحول مهمی در برقراری روابط بانکی بین المللی برای ما خواهد بود. البته این اتفاق فرآیند خاصی را اقتضا می کند که باید طی شود و ما هم تلاش خواهیم کرد آن را به سرعت پیش ببریم. این موضوع یکی از محورهای مذاکرات ما با صندوق بین المللی پول نیز بود و از آنها خواستیم اقدامات لازم را برای سرعت بخشیدن به این امر انجام دهند.»