مرگ سیاسی اوپک اقتصادی

اقتصاد ایرانی: «در دو، سه سال اخیر عده ای برای رسیدن به اهداف سیاسی خود آمدند و پیچ و مهره های سازمان اوپک را شل کردند و کار را به جایی رساندند که حالا عده ای می گویند اوپک مرده است». اینها جملاتی است که سیدمحمدعلی خطیبی، نماینده سابق ایران در اوپک، در شرح حال امروز این سازمان به زبان می آورد. او معتقد است عربستان و متحدانش بازیچه دست مصرف گنندگان بزرگ نفت شدند و آنها با این ابزار توانستند منفعت کلانی از بازی های نفتی ببرند.

به گزارش شرق، خطیبی می گوید اعضای اوپک برای منفعت اقتصادی دور هم جمع شده اند و اگر روزی این منفعت وجود نداشته باشد دیگر کاری به ساز و کار این سازمان ندارند. گرچه قدرت های بزرگ همیشه از مدیریت بازار بزرگ نفت به دست کشورهای جهان سومی اوپک ناخرسند بوده اند و همین مسئله به تلاش برای تضعیف اوپک کمک کرده است. او اظهار می کند اگر اوپک نتواند مدیریت خود را بازیابی کند، «دیگران» مدیریت بازار نفت را در اختیار می گیرند و به شیوه های دیگری این بازار را مدیریت خواهند کرد.

برخی از تحلیلگران بر این باور هستند که در بازار نفت فعلا نگاه ها باید از سمت عربستان به سوی نیجریه گردانده شود چراکه اگر تحولات این کشور ادامه پیدا کند، اضافه عرضه فعلی نفت به کمبود عرضه تبدیل خواهد شد. شما چقدر با این نظریه و چرخش نگاه موافق هستید؟

تغییرات در عرضه نفت می تواند دو دلیل داشته باشد. برخی مواقع عرضه نفت به دلایلی غیرمترقبه در کوتاه مدت دچار نوسان می شود که موقتی است و چندان نمی توان به آنها اتکا کرد؛ مثلا در آتش سوزی اخیر کانادا، برای جلوگیری از اتفاقات ناگوار، بخشی از تولید نفت این کشور متوقف شد. یا مثلا در لیبی به دلیل تنش های سیاسی تولید نفت کاهش پیدا کرد یا ایران که به واسطه تحریم ها از تولید نفت بازماند. در مواردی از این دست، توان تولید نفت وجود دارد اما امکان آن از بین رفته است که البته بالاخره پس از چند روز یا چند ماه و حتی یکی، دو سال، دوباره از سر گرفته می شود؛ مانند تولید نفت لیبی و ایران که در حال برگشت به بازار هستند. در مواقعی هم تغییر در عرضه نفت و بروز نوسان در بازار، به دلیل تغییر در اصل توان تولید نفت است که می تواند یک تغییر بلندمدت باشد و اثرات بادوامی در بازار به جای بگذارد. برای مثال در کشورهای با قدمت تولید، همیشه درصدی افت تولید وجود دارد که با بالارفتن عمر میادین نفتی اتفاق می افتد و میزان آن از چهار تا ١٠ درصد متغیر است. این افت تولید نفت در میادین قدیمی، باید با جایگزینی میدان های نفتی جدید جبران شود در غیر این صورت به منزله ازدست رفتن توان تولید است و اثرگذاری آن بر بازار، بلندمدت خواهد بود. مسئله دیگری که توان تولید را تهدید می کند، عدم سرمایه گذاری های مورد نیاز در دو، سه سال اخیر است که به دلیل افت قیمت نفت جذابیت نداشت. در حقیقت قیمت نفت که ضعیف باشد سرمایه گذاری و جبران کاهش توان تولید را به تعویق می اندازد. حالا همین کاهش سرمایه گذاری ها، باعث شده کشورهای غیراوپک دیگر توان افزایش تولید نداشته باشند. از آن طرف، تقاضا تعطیل بردار نیست و سالانه یک میلیون بشکه به آن افزوده می شود. این افزایش تقاضا اضافه عرضه را جذب می کند و بازار را به سمت توازن حرکت می دهد که در بلند مدت اگر به توان تولید کشورهای نفتی اضافه نشود بازار را با چالش مواجه خواهد کرد.

شما می گویید سرمایه گذاری های حوزه نفت کم شده و از دیگر سو کشورهای با قدمت تولید نفت، سالانه افت تولید را تجربه می کنند. در این شرایط آیا عربستان به عنوان بزرگ ترین تولید کننده نفت می تواند جای نفت نیجریه را پر کند یا نگاه ها به بازگشت تولید نیجریه دوخته می شود؟

گفته می شود عربستانی که حالا حدود ١٠میلیون و ٢٠٠ تا ٣٠٠ هزار بشکه نفت تولید می کند ظرفیت تولید ١١,٥ میلیون بشکه ای دارد و این، توان مازاد را برای روز مبادا نگه داشته است تا اگر خلائی در بازار ایجاد شد، بازار را کنترل کند. البته نظریه دیگری هم هست که می گوید عربستان با حداکثر توان، تولید می کند و برای تولید بیشتر باید به مخازن خود فشار وارد کند که این تولید پایدار نیست و به مخازن هم آسیب می زند. اگر نظریه اول درست باشد و عربستان بتواند روزانه یک میلیون بشکه دیگر تولید کند اثرگذاری نیجریه خنثی می شود؛ اما اگر عربستان بلوف زده باشد و توان تولیدش همین توان فعلی باشد، نخواهد توانست نقشی در بازار ایفا کند.

به نظر شما کدام نظریه درست تر است؟

من فکر می کنم این موضوع چندان درست نیست و اینکه عربستان توان تولید صیانتی و تداوم پذیر بیشتر از میزان تولید فعلی داشته باشد، بلوف و ادعاست.

با این حساب که عربستان هم نتواند جای خالی نفت نیجریه را پر کند، چه بر سر بازار نفت می آید؟

کاهش تولید نفت نیجریه می تواند سریعا با تولید غیرصیانتی و فشار به مخازن نفتی توسط کشورهای تولیدکننده نفت جبران شود اما این تولید پایدار نمی ماند. البته کشورهایی مثل ایران و عراق مشغول سرمایه گذاری های جدید در حوزه نفت و افزایش توان تولید هستند. گرچه عربستان هم مقداری می تواند تولید نفت خود را بالا ببرد، اما با فرض کاهش تولید نفت نیجریه و ناتوانی عربستان از جبران کل این کاهش، کشورهای دیگر مشترکا می توانند تقاضا را پاسخ بدهند. جدای از این، کاهش تولید نیجریه پایدار نیست و دیر یا زود دوباره به سطح قبلی بازخواهد گشت از این رو نگرانی بازار نفت برای درازمدت ادامه پیدا نمی کند.

قبلا کشورهای عضو اوپک و از جمله عربستان، به راحتی با مدیریت تولید خود، بازار را به سمت دلخواه شان هدایت می کردند. وقتی عربستان که تولیدکننده اول اوپک است، نتواند تأثیرگذاری قبلی خود را بر بازار داشته باشد، دیگر چه انتظاری می توان از این سازمان داشت؟

اول باید ببینیم انتظار ما از اوپک چیست؛ اوپک با گذشته فرق کرده، حالا گویی قرار است وزیران نفتی سالی دو، سه بار دور هم جمع شوند، تبادل نظر کنند و عاقبت هیچ تصمیم قاطعی گرفته نشود؛ این یعنی اوپک یک سازمان بی خاصیت است. البته این بی خاصیت شدن دلیل دارد؛ اوپکِ تأثیرگذار، باید ظرفیت تولید مازاد داشته باشد و در شرایطی این ابزار را به کار بگیرد؛ اما در شرایط فعلی ظرفیت مازاد اوپک به انتها رسیده است و کشورهای عضو این سازمان با کشورهای غیرعضو هیچ فرقی ندارند، چراکه ابزاری ندارند. تأثیرگذاری فقط به حرف نیست؛ اگر اوپک ابزاری نداشته باشد که تولید را کم و زیاد کند به یک سازمان تشریفاتی تبدیل می شود؛ اکنون وضعیت نابسامان و آشفته شده است. اعضای اوپک در حال نزدیک شدن به حداکثر ظرفیت تولید هستند و بعد از آن اگر هم بخواهند، نمی توانند تولیدشان را افزایش دهند. اگر می خواهند اوپک یک سازمان تأثیرگذار باشد، باید بخشی از عرضه را در اختیار خود بگیرند و با کم و زیاد کردن تولید، بازار را مدیریت کنند. اگر دو سال پیش که بیشتر کشورها می گفتند باید دو میلیون بشکه از تولید خود را کم کنیم و عربستان و برخی دیگر از کشورها مخالفت می کردند، این کاهش تولید تصویب شده بود، هم بازار متعادل می شد و هم حالا ابزاری داشتند که بر بازار مؤثر باشد. ضمن اینکه با قیمت متعادل نفت، سرمایه گذاری های این حوزه هم تقویت می شدند و روند جایگزینی و بهبود توان تولید ادامه می یافت. آن کم نشدن عرضه، حالا دست اوپکی ها را خالی کرده، برای همین می گویند اوپک مرده است؛ زیرا چیزی در چنته ندارد، گرچه باید بگوییم آنهایی که در این سازمان اقتصادی به دنبال اهدافی صرف سیاسی بودند، اوپک را کشتند.

اینکه کشورهای عضو اوپک به دلیل اینکه توان مازاد ندارند، اثرگذار نیستند، یک بحث است؛ اما حالا می بینیم این کشورها برای کاهش تولید هم اقدامی نمی کنند. مگر ابزار کاهش تولید کارایی ندارد؟

همین سیاست های اشتباه، اوپک را به اینجا رسانده است. آن کم کردن تولید نفت در دو سال پیش به کشورها این توان را می داد که بعد از مدتی تولید را افزایش دهند. مدیریت بازار نفت در سه، چهار دهه گذشته همیشه در اختیار اوپک بوده و همه از اوپک انتظار مدیریت داشته اند؛ اما اوپک در چند سال اخیر دست خود را خالی کرد؛ از یک طرف تولیدش را به حداکثر رساند و از دیگر سو بیشتر سرمایه گذاری ها را نیز متوقف کرد. بودجه کشورهای تولیدکننده نفت به درآمدهای نفتی اتکا دارد. گرچه با کاهش تولید، قیمت نفت می تواند بالا برود و کاهش درآمدهای ناشی از کاهش تولید را جبران کند؛ اما از آنجا که شیرازه سازمان به هم ریخته و اعضا همکاری نمی کنند هیچ کدام حاضر نیستند تولید را کم کنند، زیرا می دانند بدون پایبندی دیگران، قیمت نفت افزایش پیدا نمی کند، بلکه فقط سهم بازار خود را از دست می دهند.سیاستی که عربستان و هم پیمانانش در دو سال اخیر اوپک را به سمت آن بردند، اشتباه و به زیان هر دو طرف مصرف کننده و تولیدکننده بوده است. حالا اگر قرار باشد تولید نفت در یک کشور کاهش پیدا کند چه کسی قرار است آن را جبران کند؟ حالا همه، اوپک و غیراوپک، دست شان خالی است. اوپک سوپاپ اطمینان بازار نفت بود؛ اما اکنون بازار سوپاپ اطمینان ندارد و هر لحظه قیمت ها می تواند به صورت کنترل نشدنی حرکت کند.

چطور کار اوپک به اینجا رسید؟

من فکر می کنم در دو سال گذشته، روال کار اوپک با روال گذشته فرق داشت. در گذشته اعضا با وجود اختلاف هایی که داشتند دور میز می نشستند و برای منافع اقتصادی مشترک خود تصمیم می گرفتند و اجرا می کردند. ما هشت سال با عراق در جنگ بودیم و برخی از کشورهای نفتی هم حامی صدام بودند؛ اما با وجود این باز هم اجلاس اوپک تصمیم های اقتصادی کارایی می گرفت. در دو، سه سال اخیر متأسفانه مسائل سیاسی به قدری حاد شد که عده ای برای رسیدن به اهداف سیاسی خود آمدند و پیچ و مهره های سازمان را شل کردند. در این فرایند از منظر اقتصادی، هم به خود و هم به دیگر کشورها ضربه زدند تا به اهداف سیاسی خود برسند. اوپک را سیاسی کردند، اوپک سیاسی نفع اقتصادی ندارد و به درد کسی نمی خورد؛ ممکن است برای افرادی خاص منفعت سیاسی داشته باشد؛ اما اعضای اوپک برای منفعت اقتصادی دور هم جمع شده اند و اگر روزی این منفعت وجود نداشته باشد، دیگر کاری به آن ندارند. سیاستی که عربستان و هم پیمانانش در دو، سه سال اخیر اجرا کردند و اجازه ندادند اوپک در بازار مؤثر باشد، سیاست غلطی بود که اوپک را به اینجا رسانده است. کاری که اینها کردند نه تنها اهداف سیاسی آنها را برآورده نکرد، بلکه از منظر اقتصادی هم به زیانشان تمام شد و  اکنون اوراق قرضه چاپ می کنند و سهام آرامکو را می فروشند. اوپک سیاسی، اوپک اقتصادی را در حاشیه قرار داده و اجازه نمی دهد بازار را مدیریت کند. درآمد سالانه اوپک هزار میلیارد دلار بود، حالا این درآمد به زیر ٥٠٠ میلیارد دلار رسیده است. در تمام این جدال سیاسی ناکام، خود این کشورها هم از قدرت ها بازی خوردند و نیمی از درآمد اوپکی ها رابرای مصرف کنندگان بزرگ فرستادند. اگر غیر اوپکی ها را هم حساب کنیم این رقم به نزدیک هزار میلیارد دلار می رسد که هر سال به راحتی به جیب مصرف کنندگان بزرگ سرازیر شده است. اگر قیمت گاز را هم در نظر بگیریم ماجرا ابعاد گسترده تری پیدا می کند و زیان تولیدکنندگان رقم بسیار بالایی می شود.

آیا عربستان و هم پیمانانش عاملان اصلی این اتفاق ها بودند و اینکه حالا خودشان هم ضرر کرده اند یک اشتباه سیاسی بوده یا پشت این اتفاق ها علت دیگری است؟

این کشورها تنها ابزار محسوب می شوند، سرخط این بازی، دیگران ایستاده اند. حتی شرکت های بزرگ نفتی هم رضایتی به این کار نداشتند. در رأس کار سیاسیون قدرتمند، لابی ها و کارتل های آمریکایی و اروپایی قرار دارند که با استفاده ابزاری از این کشورها و هدایت این بازی، ثروت هنگفتی را منتقل کردند.

به نظر شما آیا این سازمان اوپک تشریفاتی که برخی آن را مرده خطاب می کنند، امکان احیاشدن دارد یا اینکه دیگر کارش تمام شده است؟

بازار نفت بازار بسیار حساس و بزرگی است که نیازمند مدیریت و مانیتورینگ است. اگر اوپک خود را بازیابی کند دوباره می تواند در نقش قبلی اش به عنوان مدیر ظاهر شود در غیر این صورت مدیریت را از دست می دهد و دیگران به شکل دیگری مدیریت بازار را در دست می گیرند.

این «دیگران» چه کسانی هستند و آیا احتمال دارد در تلاش باشند اوپک را زمین بزنند که مدیریت بازار نفت به دست خودشان بیفتد؟

در گذشته بسیاری از مصرف کنندگان بزرگ از نقشی که اوپک ایفا می کرد، راضی نبودند و مرتب اوپک را متهم می کردند به اینکه کارتلی است که در بازار دخالت می کند و قیمت های مقطعی به بازار می دهد. علاوه بر این بسیاری از قدرت های بزرگ هم راضی نبودند کشورهای نفتی جهان سوم، بازار بزرگ نفت را اداره کنند. حالا عملکرد چند کشور نفتی به رهبری عربستان، اوپک را بسیار ضعیف کرده و این امکان ایجاد شده است که مخالفان اوپک به اهداف خود برسند.

سؤالی که مطرح می شود این است که در غیاب اوپک، به عنوان مدیر بازار نفت، چنانچه تولید نفت به دلایلی در برخی کشورها کاهش یابد، چه کسی مسئول افزایش تولید و تنظیم بازار است؟

اگر عرضه نفت به بازارهای جهانی نتواند جواب گوی تقاضا باشد و بازار نفت بیشتری مطالبه کند، فارغ از اینکه چه کسی مدیریت بازار نفت را در دست گرفته باشد، افزایش تولید نفت باید در خلیج فارس اتفاق بیفتد، چراکه دیگر کشورها با تمام ظرفیت تولید می کنند و توان افزایش تولید ندارند، حتی روسیه هم نمی تواند تولید روزانه خود را چندان افزایش دهد. در حقیقت چشم دنیا برای اضافه عرضه نفت عمدتا به سه کشور ایران، عراق و عربستان دوخته شده است و اگر قرار باشد افزایش تولیدی اتفاق بیفتد این سه کشور جلودار خواهند بود.