فرصت احیای قدرت ایران در اوپک

اقتصاد ایرانی: عوامل متعددی در هر دو سوی عرضه و تقاضا در افزایش دو ماه اخیر قیمت نفت و رسیدن آن به محدوده ۵۰ دلار تاثیر داشته است. برآورد شده امسال در مجموع ۷۰۰ هزار بشکه از تولید نفت کشورهای غیراوپک کاسته خواهد شد. حدود ۴۰۰ هزار بشکه از این کاهش در آمریکا و بقیه در کشورهای دیگر غیراوپک تولیدکننده نفت روی می دهد.

به گزارش دنیای اقتصاد، قیمت نفت از میانه های سال ۲۰۱۴ شروع به ریزش کرد، به طوری که از قیمت های بالای ۱۰۰ دلار در آن زمان، فوریه سال جاری میلادی به کمتر از ۳۰ دلار رسید. حال طی چند ماه اخیر نفت روندی صعودی طی کرده و به مرز ۵۰ دلار برای هر بشکه رسیده است. در این شرایط برخی بر این باورند که نفت نمی تواند به نوسان در نزدیکی کانال ۵۰ دلار ادامه دهد و مجددا قیمت ها ریزش خواهد کرد و به مرز ۴۰ دلار خواهد رسید. از عواملی چون نگرانی از ضعف سمت تقاضای بازار، رفع شدن عوامل اختلال عرضه و افزایش تولید، سطح بالای ذخیره تجاری انبارهای نفتی و تقویت دلار به عنوان محرک های ریزشی قیمت نفت یاد می شود. در گزارش زیر دکتر مهدی عسلی، کارشناس اقتصاد انرژی به بررسی این عوامل پرداخته است، وی بر این باور است که در حال حاضر بازار نفت تنها به دلیل اختلالات عرضه برخی کشورها به تعادل رسیده که تعادلی سست و شکننده است. به باور وی، اینکه بازار نفت در چه قیمتی به تعادل برسد اهمیت ویژه ای دارد و تعادل بازار در قیمت های پایین مطلوب و مد نظر نیست. دکتر عسلی متوسط قیمت سبد نفتی اوپک در سال جاری میلادی را ۴۰ تا ۴۵ دلار برآورد می کند و بر این باور است که در قیمت های کنونی نیز تولیدکنندگان شیل قادر به ادامه تولید هستند. وی همچنین با توجه به رشد تقاضای ۱.۲ میلیون بشکه ای نفت در سال جاری میلادی و کاهش ۷۰۰ هزار بشکه ای تولید نفت کشورهای غیراوپک، رشد تقاضا برای نفت اوپک را بیش از ۱.۸ میلیون بشکه در روز می داند و بر این باور است که این شرایط مطلوبی برای ایران ایجاد کرده که هر چه سریع تر سهم خود را از بازار نفت پس بگیرد، سپس در نشست آینده اوپک ایران می تواند مجددا بر بازگشت نظام سهمیه بندی کشورهای عضو این سازمان تاکید کند و زمینه رسیدن قیمت نفت به سطوح مطلوب کشورهای صادرکننده فراهم شود.

عوامل متعددی در هر دو سوی عرضه و تقاضا در افزایش دو ماه اخیر قیمت نفت و رسیدن آن به محدوده ۵۰ دلار تاثیر داشته است. برآورد شده است که امسال (سال ۲۰۱۶) در مجموع ۷۰۰ هزار بشکه از تولید نفت کشورهای غیراوپک کاسته خواهد شد. حدود ۴۰۰ هزار بشکه از این کاهش در آمریکا و بقیه در کشورهای دیگر غیراوپک تولیدکننده نفت مانند مکزیک، کلمبیا، کانادا و منابع نفت از آب های عمیق برزیل روی می دهد. همچنین برآورد شده است که در سال جاری (۲۰۱۶ میلادی) ۱.۲ میلیون بشکه در روز به تقاضای جهانی نفت افزوده خواهد شد که رشد حدود ۱.۸ تا ۱.۹ میلیون بشکه ای تقاضای نفت اوپک را به همراه خواهد داشت. این عوامل بنیادی در کنار اختلال شدیدی که در عرضه نفت در نیجریه، ونزوئلا، کانادا و برخی کشورهای دیگر پیش آمده موجب شده است که برای نخستین بار در سه سال اخیر تقاضا برای نفت از عرضه پیشی بگیرد و حجم ذخایر انبارهای نفت در کشورهای توسعه یافته کاهش یابند. این وضعیت به اضافه روند ورشکستگی شرکت های نفتی فعال در تولید نفت های غیرمتعارف در آمریکا با توجه به قیمت های پایین نفت در مقابل هزینه های بالاتر تولید نفت غیرمتعارف و همچنین کاهش سرمایه گذاری ها در فعالیت های بالادستی که از سال گذشته شروع شده و امسال هم ادامه یافته است، این انتظار را شکل داده که در سال های آینده نیز عرضه نفت کاهش خواهد یافت. در نتیجه انتظار ادامه وضعیت فعلی، خرید محموله های آتی نفت در بازارهای مالی افزایش یافته و ساختار بازار آتی نفت به صورت پس بهین (کونتانگو) درآمده که به نوبه خود قیمت محموله های بازار نقدی نفت را هم افزایش داده است.

اختلال در عرضه نفت تا کجا ادامه می یابد؟

ماه گذشته اعتصاب در صنعت نفت کویت، آتش سوزی در جنگل های منطقه آلبرتای کانادا، اختلال در تولید نفت ونزوئلا به دلیل کاهش تولید برق در این کشور، حملات گروه های مسلح به تاسیسات نقل و انتقال نفت نیجریه در منطقه دلتا و همچنین اختلال های کوچک تر در تولید نفت سایر کشورها مانند غنا، عراق، قزاقستان، کلمبیا، امارات متحده عربی و... موجب شد روی هم رفته ۳.۸ میلیون بشکه از بازار خارج شود. بخشی از این نفت اکنون به بازار بازگشته، اما عادی شدن کامل تولید در این مناطق ممکن است تا اواخر سال میلادی طول بکشد. البته تاثیر همه اختلال های عرضه در بازار نفت یکسان نبوده و تاثیر مشابهی ندارند. برای مثال اعتصاب ها در کویت یا آتش سوزی در جنگل های آلبرتای کانادا که موجب کاهش عرضه نفت سنگین شد تاثیر کمتری نسبت به اختلال در عرضه نفت در نیجریه که نفت سبک تولید می کند در بر داشته است. تاثیر کاهش عرضه نیجریه به خصوص روی قیمت نفت مرجع برنت محسوس تر بوده است. در کانادا آتش سوزی در جنگل های آلبرتا تقریبا موجب کاهش تولید نفت از منابع نفت سنگین آن منطقه (Tar Sands) به میزان متوسط روزانه ۸۰۰ هزار بشکه در روز در ماه مه بود که در روزهایی حتی به ۱.۲ میلیون بشکه در روز رسید، اما این اختلال ها کوتاه مدت بود و اکنون به تدریج وضعیت به حالت عادی بر می گردد. مقامات رسمی منطقه آلبرتا اظهار امیدواری کرده اند که شرایط تا پایان ماه ژوئن (خرداد-تیر) به حالت عادی برگردد.

هر چند کاهش تولید نفت این کشور در ماه ژوئن به طور متوسط ۴۰۰ هزار بشکه در روز برآورد شده است. تولید نفت نیجریه نیز که به دلیل حمله گروه های مسلح در دلتای نیجریه تقریبا به نصف کاهش یافته و به ۱.۱ میلیون بشکه در روز کاهش یافته بود، هم اکنون تا حدودی اعاده شده و به ۱.۵ تا ۱.۶ میلیون بشکه در روز رسیده است. مقامات رسمی نیجریه انتظار دارند که تولید این کشور تا پایان ماه آگوست (مردادماه) به حالت عادی برگردد با این حال برخی از مدیران شرکت شل که فعالیت های بالادستی و تولید نفت نیجریه را در اختیار دارند، اعلام کرده اند که در حال حاضر به دلیل فقدان امنیت در منطقه قورکادو نیجریه، برنامه سریعی برای تعمیرات خطوط لوله که در حملات گروه های مسلح (که به نام منتقمین دلتا معروف شده اند) تخریب شده است، در دست ندارد. به این ترتیب انتظار نمی رود بین ۲۵۰ تا ۳۰۰ هزار بشکه از نفت نیجریه به زودی به بازار برگردد.در ونزوئلا نیز خشکسالی موجب پایین آمدن سطح آب در پشت سد بزرگ آن کشور که بخش بزرگی از برق ونزوئلا را تامین می کند، شده وکاهش تولید برق تاثیر منفی در تولید نفت خام و فرآورده های نفتی این کشور داشته است. برآورد می شود وضعیت کنونی در ونزوئلا موجب کاهش تولید نفت در این کشور بین ۱۵۰ تا ۲۵۰ هزار بشکه در روز در سال ۲۰۱۶ شود. به طورکلی انتظار می رود تا پایان فصل سوم سال میلادی جاری بخش بزرگ این اختلالات در عرضه نفت پایان یابد، هر چند ممکن است اختلالات دیگری روی دهد.

وضعیت سمت تقاضا در بازار نفت

سازمان های بین المللی انرژی برآوردهای مختلفی از میزان تقاضای نفت انجام داده اند. این برآوردها طبعا تحت تاثیر رشد اقتصاد جهانی و به خصوص رشد اقتصادهای بزرگ درحال توسعه که به اقتصادهای نو ظهور معروف هستند مانند چین، هند، اندونزی و... است. همان طور که ملاحظه می شود سازمان های بین المللی مختلف به طور کلی رشد اقتصاد جهانی را برای سال ۲۰۱۶ بین ۲.۴ تا ۳.۲ درصد پیش بینی کرده اند که میانگین آنها حدود ۲.۹ درصد می شود. بنابراین نه تنها رشد اقتصادی جهان بالا نیست بلکه رشد اقتصادی کشورهای بزرگ در حال توسعه مانند چین کاهش یافته و اقتصاد بزرگ برزیل هم دچار رکود عمیقی شده است. البته رشد اقتصادی چین و هند هنوز به اندازه کافی بالا بوده و عامل اصلی رشد تقاضا برای نفت خام محسوب می شوند.بر اساس برآورد رشد اقتصادی مناطق اصلی فعالیت های اقتصادی در جهان، تقاضای نفت خام در دنیا و در مناطق مختلف برآورد شده است. براساس برآوردهای دبیرخانه اوپک تقاضای کل نفت در سال جاری میلادی به میزان ۱.۲ میلیون بشکه در روز نسبت به سال قبل افزایش می یابد که به این ترتیب تقاضای کل نفت جهان از ۹۳ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۵ به ۹۴.۲ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۶ می رسد. پیش بینی می شود حدود یک میلیون بشکه از این افزایش در کشورهای در حال توسعه و ۲۰۰ هزار بشکه در کشورهای توسعه یافته و عمدتا آمریکای شمالی اتفاق خواهد بود. رشد تقاضای نفت در کشورهای در حال توسعه عمدتا با رشد تقاضا در هند پشتیبانی می شود. 

 تقاضای روزانه نفت در سال ۲۰۱۶ حدود ۱.۲ میلیون بشکه نسبت به سال گذشته میلادی افزایش می یابد و از آنجا که حدود ۷۰۰ هزار بشکه از عرضه نفت توسط تولیدکنندگان غیر عضو اوپک کاسته می شود، در نتیجه در مجموع حدود ۱.۸ تا ۱.۹ میلیون بشکه به تقاضا برای نفت اوپک افزوده می شود که فرصت مناسبی برای ایران برای بازیابی سهم خود در بازار نفت پس از لغو تحریم های بین المللی است. سال میلادی ۲۱۰۶ موازنه بازار نفت حاکی از مازاد تقاضا نسبت به عرضه بوده و به کاهش سطح انبارهای نفت که به طور بی سابقه ای در سه سال گذشته انباشت شده اند، کمک خواهد کرد. با این حال باید توجه کرد که بدون لحاظ کردن اختلال های موقت در عرضه نفت هنوز بازار در سال ۲۰۱۶ با مازادی حدود یک میلیون بشکه در روز مواجه است. اگر اختلال های اخیر در عرضه نفت توانسته باشد حتی نیمی از این مازاد را حذف کند معلوم می شود که هنوز هم بازار در سال ۲۰۱۶ با مازاد عرضه موا جه است. این مازاد عرضه در سال ۲۰۱۷ با عرضه بخشی از انبارهای راهبردی نفت ایالات متحده آمریکا می تواند فشار مضاعفی بر قیمت های نفت وارد کند. دلالت این وضعیت بر سیاست نفتی ایران آن است که کشور با استفاده از فرصت موجود از نظر خارج شدن بخشی از عرضه نفت از بازار هر چه زودتر با افزایش صادرات خود به وضعیت مطلوب بازار خود دست یافته و سپس برای جلوگیری از کاهش قیمت ها در اوایل سال آینده میلادی با هماهنگی با سایر اعضای اوپک زمینه را برای مدیریت عرضه نفت اوپک در کنار یک سیستم مناسب سهمیه بندی تخصیص تولید به اعضا با سقف هدف تولید اوپک آماده کند. بنابراین کنفرانس آینده اوپک می تواند اهمیت زیادی داشته باشد و از هم اکنون باید زمینه های لازم را برای آن آماده کرد.

تهدید بازار از سوی ذخایر انبارهای نفتی

تا سه ماه دوم سال جاری میلادی به طور متوسط روزانه ۱.۴ میلیون بشکه در روز مازاد عرضه وجود داشته است. واضح است که مازاد عرضه به انبارهای نفت که هم اکنون نیز در سطح جهانی (یعنی هم در کشورهای توسعه یافته و هم در کشورهای در حال توسعه) بسیار بیش از متوسط ۵ سال گذشته انباشته شده است که فشار فزاینده ای بر قیمت های نفت وارد می کند. با این حال با توجه به شروع فصل رانندگی انتظار می رود در سه ماه سوم به دلیل کاهش عرضه در کشورهای غیر اوپک تعادل تا حدودی به بازار برگردد.  بر اساس گزارش دبیرخانه اوپک، با آغاز فصل رانندگی به تدریج تقاضا برای فرآورده های نفتی (مخصوصا بنزین و گازوئیل) افزایش می یابد و موجب افزایش فعالیت پالایشگاه ها می شود. در نتیجه نفت خام بیشتری به پالایشگاه ها وارد می شود که با فرض ثبات تولید نفت خام طبعا سطح انبارها کاهش می یابد. برای مثال استفاده از ظرفیت پالایشگاه های آمریکا به طور متوسط ۱.۱ درصد افزایش یافته و به ۹۱ درصد رسیده است، همزمان بنا بر گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا (EIA) در هفته اول ماه ژوئن سطح انبارهای تجاری آمریکا به میزان ۳.۲ میلیون بشکه کاهش یافته است. البته بخشی از کاهش سطح انبارهای نفت آمریکا ناشی از کاهش واردات نفت سبک این کشور از نیجریه است.

اما در کشورهای توسعه یافته OECD نیز سطح انبار فرآورده ها نفتی کمی کاهش یافته است، این موضوع همان طور که گفته شد با آغاز فصل رانندگی و افزایش تقاضا برای سوخت حمل ونقل ارتباط دارد. در نمودارهای زیر مشخص است در حالی که حجم انبارهای نفت خام هنوز در حال افزایش است اما حجم انبارهای بنزین و گازوئیل در ماه های اخیر در حال کاهش بوده است.  در بحث انبارهای نفت لازم است علاوه بر تغییرات انبارهای تجاری به موضوع انبارهای غیر تجاری و استراتژیک نیز توجه کرد، زیرا تغییر سیاست دولت ها در میزان انبار های راهبردی نفت خام و فرآورده ها بر بازار نفت موثر است. همان طور که خرید و واردات نفت توسط چین و هند در ماه های گذشته به منظور افزایش سطح انبارهای راهبردی نفت این کشورها بر تقاضای نفت اثر گذاشت، کاهش سطح انبارهای راهبردی آمریکا در آینده نیز می تواند بر قیمت نفت اثر بگذارد. البته آمار رسمی انبارهای نفت چین به شفافیت آمارهایی که کشورهای توسعه یافته OECD تولید و منتشر می شود، نیست. این ابهام در مورد انبارهای راهبردی نفت چین بیشتر است. گفته می شود چین در صدد ایجاد انبارهای نفت در سطح استانداردهای کشورهای توسعه یافته است که به معنی نگهداری نفت خام و فرآورده ها به اندازه ۹۰ روز واردات نفت این کشورها است.

مطابق نشریه (Oil Market Intelligence (OMI, May 2016 در حال حاضر حجم انبارهای نفت چین حدود ۷۷۷ میلیون بشکه است که ۲۷۱ میلیون بشکه آن را می توان انبار نفت راهبردی و غیرتجاری این کشور دانست. اتفاق نظر وجود دارد که در سال جاری میلادی حدود ۱۶۵ میلیون بشکه به حجم انبارهای تجاری و راهبردی نفت چین افزوده خواهد شد. بخش بزرگی از واردات این کشور در پالایشگاه های کوچک خصوصی چین که فناوری برخی از آنها پیشرفته است، پالایش می شوند. انتظار می رود ظرفیت این پالایشگاه های کوچک خصوصی با افزایش ۴۰۰ هزار بشکه در روز در سال جاری به ۲.۵ میلیون بشکه در روز برسد و متوسط بهره وری از ظرفیت این پالایشگاه ها به ۵۰ درصد افزایش یابد. نکته اصلی آن است که با نزدیک شدن حجم انبارهای نفت چین به سقف ظرفیت پیش بینی شده ممکن است تقاضای نفت این کشور تنها محدود به تقاضا از جانب پالایشگاه ها برای تولید فرآورده ها شود که کاهش واردات نفت چین را به دنبال خواهد داشت.

علاوه بر تغییرات حجم انبارهای نفت چین توجه به تغییرات انبارهای راهبردی آمریکا نیز اهمیت دارد. دولت آمریکا درصدد است بخشی از انبارهای راهبردی نفت خود را در اواخر سال جاری و اوایل سال آینده میلادی به بازار عرضه کند. قوانینی که اخیرا در کنگره آمریکا به تصویب رسیده اجازه فروش مقادیر قابل توجهی از نفت خام ذخیره شده در انبارهای راهبردی آمریکا را (SPR) به دولت این کشور می دهد. به طور مثال حدود ۵۸ میلیون بشکه از انبارها طی ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۵ به منظور کاهش کسری بودجه و ۴۰ تا ۵۰ میلیون بشکه از انبارهای راهبردی طی سال های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ برای تامین مخارج مدرن کردن تاسیسات انبارهای استراتژیک عرضه خواهد شد. فروش حدود ۶۶ میلیون بشکه نیز برای سال های ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۵ برای حمایت از حمل و نقل سطحی آمریکا و تقویت شبکه بزرگراه های این کشور در نظر گرفته شده است. با احتساب موارد گفته شده، در مجموع آمریکا ۲۱۰ میلیون بشکه از ذخایر راهبردی خود را در ۹ سال آینده به بازارهای نفت عرضه خواهد کرد. آمریکا به عنوان عضوی از کشورهای OECD متعهد است که معادل ۹۰ روز واردات نفت این کشور در انبارهای تجاری و راهبردی خود نگهداری کند. ظرفیت انبارهای راهبردی نفت آمریکا در حال حاضر ۷۲۷ میلیون بشکه است که هم اکنون ۶۹۶ میلیون بشکه نفت یا حدود ۹۶ درصد ظرفیت در آنها نگهداری می شود. این انبارها در ۴ محل در امتداد سواحل خلیج مکزیک قرار دارند. جالب آن است که بر اساس آمار در دسترس هم اکنون تنها انبارهای راهبردی آمریکا به اندازه ۱۵۶ روز واردات نفت این کشور، نفت نگهداری می کنند که با افزایش تولید داخلی آمریکا طبعا این رقم افزایش یافته است. به همین دلیل نیز دولت آمریکا در صدد تعدیل حجم این انبارها است.

فلسفه نگهداری و عرضه نفت انبارهای راهبردی در کشورهای OECD مقابله با تکانه هایی بوده است که خارج از مناسبات بازار نفت، مثلا حوادث طبیعی یا عوامل جغرافیای سیاسی بازار نفت را تحت تاثیر قرار می دهند. تا کنون در سه موقعیت دولت آمریکا بخشی از نفت انبارهای راهبردی خود را به بازار عرضه کرده است که عبارتند از: سال ۱۹۹۱ (جنگ با عراق- ۱۷.۲ میلیون بشکه)، سال ۲۰۰۵ (در جریان توفان کاترینا- ۱۱ میلیون بشکه) و سال ۲۰۱۱ (که عرضه نفت به دلیل درگیری های لیبی دچار تنگنا شد- ۳۰ میلیون بشکه). نکته اینجا است که اعلام برنامه عرضه نفت از انبارهای راهبردی در اواخر ۲۱۰۶ ممکن است بخش خصوصی را ترغیب کند تا قبل از پایین رفتن قیمت ها به دلیل عرضه نفت از انبارهای راهبردی بخشی از نفت انبارهای تجاری را به بازار عرضه کند که در این صورت احتمال کاهش قیمت نفت در اواخر سال جاری و اوایل سال آینده میلادی افزایش می یابد.

بررسی تاثیر نوسانات شاخص بر بازار نفت

معمولا رابطه معکوسی بین ارزش برابری دلار آمریکا در برابر ارزهای اصلی بازارهای مالی دنیا با قیمت نفت و در نتیجه تقاضا برای نفت وجود داشته است.  توضیح ساده رابطه معکوس قیمت نفت و نرخ برابری دلار آمریکا آن است که چون نفت مانند اکثر قریب به اتفاق کالاها و مواد اولیه با دلار قیمت گذاری می شود، تقویت دلار در مقابل سایر ارزها موجب گرانتر شدن قیمت واقعی نفت در بازارهای جهانی شده و در نتیجه موجب کاهش تقاضا برای آن می شود که به نوبه خود موجب کاهش قیمت اسمی نفت می شود. با این حال رابطه نرخ برابری دلار با قیمت نفت پیچیده تر از این است و اقتصاددانان کانال های مختلفی را که تغییرات نرخ برابری دلار بر قیمت نفت اثر می گذارد، مورد بررسی قرار داده اند. در بررسی هایی که در رابطه بین نرخ ارز و قیمت نفت و سایر دارایی های مالی انجام شده این نتیجه حاصل شده است که همبستگی قیمت نفت و نرخ برابری دلار در دهه ۲۰۰۰ به بعد افزایش یافته که دلیل آن را می توان افزایش نقش بازارهای مالی در تعیین قیمت نفت دانست. از آنجا که نفت به مثابه یک دارایی مالی ظاهر شده تغییرات قیمت آن منعکس کننده اطلاعات مربوط به دارایی های مالی دیگر هم است. مطالعات اقتصاد سنجی نشان داده است که قیمت نفت بلافاصله نسبت به تغییرات قیمت سایر دارایی های مالی عکس العمل نشان می دهد و رابطه علت و معلولی قیمت نفت و نرخ برابری دلار در هر دو سو و منفی است. کاهش نرخ برابری دلار به اندازه یک درصد موجب افزایش قیمت نفت به اندازه ۰.۷۳ درصد می شود، در حالی که یک درصد افزایش قیمت نفت منجر به کاهش برابری دلار به میزان کمتر از ۰.۳ درصد می شود. با این حال تغییرات نرخ ارز را نمی توان عامل مهمی در نوسانات قیمت نفت دانست. همچنین باید توجه کرد که تحولات بازار سرمایه و تکانه هایی که بر آن بازارها وارد می شوند بر قیمت نفت اثر می گذارند، معمولا شوک های مثبت بر بازارهای سهام موجب افزایش قیمت نفت و شوک های منفی موجب کاهش قیمت نفت می شود. تغییرات سطح مخاطرات مالی سرمایه گذاری ها و شوک هایی که بر بازارهای سهام عمده مانند بازار سهام آمریکا وارد می شود در مجموع ۱۰ درصد از تغییرات قیمت نفت را توضیح می دهند.

تعادل نامطلوب

مازاد عرضه در سال ۲۰۱۶ میلادی به طور متوسط ۹۰۰ هزار بشکه در روز برآورد شده است. بنابراین هنوز مازاد عرضه نفت وجود دارد. هر چند در حال حاضر کمبود عرضه نسبت به تقاضا وجود دارد اما این کمبود عرضه به دلیل اختلال هایی است که در تولید نفت در مناطق مختلف دنیا اعم از کشورهای عضو و غیر عضو اوپک پیش آمده است. ضمن آنکه شواهدی از تنگناهای عرضه نفت سبک در بازارها مشاهده می شود اما عرضه نفت سنگین و متوسط هنوز بیش از تقاضا است. نهایتا باید توجه کرد که منظور ما از تعادل بازار نفت تعادلی است که در قیمت های مطلوب حاصل شده باشد مثلا اگر عرضه و تقاضای نفت در قیمت ۲۰ دلار در هر بشکه برابر شود مطلوب نیست اما اگر تعادل عرضه و تقاضا در قیمت های ۶۰ تا ۷۰ دلاری حاصل شود مطلوب خواهد بود. نکته ای که در تحلیل بازارهای نفت (و تا حدودی گاز) باید مورد توجه قرار گیرد، فاصله زمانی بین سرمایه گذاری های لازم برای ایجاد ظرفیت در میادین نفت و شروع تولید از آن میادین است. با توجه به سرمایه بر بودن صنعت نفت این فاصله زمانی زیاد است. از سویی عرضه و تقاضای جهانی نفت، با توجه به تغییرات فناوری هر دو با عدم قطعیت های زیادی مواجه هستند، در بسیاری از مواقع سرمایه گذاری هایی که هنگام تصمیم گیری موجه و سودآور به نظر می رسد، می تواند قبل از به نتیجه رسیدن پروژه های تولید نفت و به دلیل تغییر وضعیت بازارهای نفت، نیمه کاره متوقف شود. این فرآیند در جهت مخالف هم می تواند عمل کند؛ به عبارت دیگر ممکن است قیمت ها پایین بیاید اما تولید نفت با توجه به سرمایه گذاری های قبلی و تا رسیدن به نقطه سر به سری هزینه ها ادامه یابد. این موضوع از دلایل بنیانی نوسانات قیمت نفت است و لازم است در تحلیل بازارهای نفت مورد توجه قرار گیرد.

در این راستا، پیش بینی می شود که تعداد پروژه های نفتی در حال توسعه در سال ۲۰۱۷ به تدریج کاهش یابد. اما هم اکنون در کشورهای تولیدکننده نفت غیراوپک پروژه هایی با ظرفیتی بیش از ۲ میلیون بشکه در روز در دست انجام است. برای سال ۲۰۱۷ نیز پروژه هایی با ظرفیت ۱.۷ میلیون بشکه در روز در مناطق مختلف دنیا از برزیل و قزاقستان گرفته تا کانادا، نروژ، آمریکا و حتی غنا برنامه ریزی شده است. هنگامی که هزینه های سرمایه ای (یا به اصطلاح کاپکس) انجام شده باشد، تولید نفت حتی در قیمت های پایین و حدود ۲۰ دلار در هر بشکه نیز برای پوشاندن هزینه های عملیاتی (یا به اصطلاح اوپکس) کفایت می کند.  تقریبا نیمی از هزینه های تولید سرمایه ای است و حتی در مناطقی مانند دریای شمال، آب های عمیق برزیل و ونزوئلا که تولید نفت بسیار پرهزینه است، با انجام هزینه های سرمایه ای تولید نفت با قیمت هایی نزدیک به ۲۰ دلار در هر بشکه نیز امکان پذیر خواهد بود. بنابراین کاهش قیمت های نفت به حدود ۲۵ دلار که در اوایل سال جاری میلادی برای چند ماه رخ داد، قادر نیست در کوتاه مدت عرضه نفت را به طور قابل توجهی کاهش دهد.

تولیدکنندگان نفت شیل باز می گردند؟

همان طور که گفته شد اخلال در عرضه نفت در بخش های مختلف در افزایش قیمت های نفت در ماه های اخیر بی تاثیر نبوده است. با پایان فصل رانندگی و کاهش تقاضا برای سوخت های حمل و نقل از یکسو و افزایش عرضه نفت با توجه به رفع اختلالات تولید در کشورهایی که عرضه نفت در آنها مختل شده است و نیز احتمال عرضه بخشی از ذخایر راهبردی نفت آمریکا قیمت های نفت را تحت تاثیر قرار می دهد که در پیش بینی قیمت های نفت توسط موسسات بین المللی منعکس شده است. با توجه به حجم سنگین سرمایه گذاری های لازم و نیز فاصله زمانی بین سرمایه گذاری ها و تولید اولین بشکه نفت، تولیدکنندگان نفت، به ویژه نفت متعارف و تا حدودی نیز نفت غیرمتعارف، قبل از ایجاد تعهدهای مالی لازم اطمینان حاصل می کنند که قیمت نفت برای مدت زمانی قابل قبول در سطحی که هزینه ها را جبران کند، باقی می ماند، بنابراین چرخه های کوتاه مدت قیمت نفت نمی تواند انگیزه های کافی برای سرمایه گذاری و افزایش ظرفیت تولید نفت را ایجاد کند و برای سرمایه گذاری برای ایجاد ظرفیت و تولید نفت نیازمند اطمینان از سطح قیمت های نفت در دوره زمانی طولانی تری هستند. با این حال همان طور که در نمودار ۴ دیده می شود، ارتقای بهره وری عوامل تولید در فعالیت های بالادستی تولید نفت غیرمتعارف در سال های اخیر چنان بوده که هم اکنون تولید نفت رسی (شیل) در آمریکا به طور متوسط با هزینه کمتر از ۲۵ دلار و هزینه عملیاتی زیر ۲۰ دلار امکان پذیر است، بنابراین در صورتی که قیمت های نفت به اندازه کافی بالای ۳۰ دلار و نزدیک ۵۰ دلار در هر بشکه باقی بماند امکان افزایش تولید نفت شیل وجود خواهد داشت.

موانع سرمایه گذاری جدید در میادین نامتعارف

یکی از دلایلی که برخی از تحلیلگران بازارهای نفت چرخه کنونی قیمت های نفت را متفاوت از چرخه های قبلی می دانند انقلاب نفت (و گاز) شیل در آمریکا است. تفاوت های بارزی در فعالیت های بالادستی تولید نفت شیل با نفت متعارف وجود دارد. برای مثال طول مدت چرخه سرمایه گذاری در نفت شیل تنها کسری از چرخه سرمایه گذاری در نفت متعارف است. موسسه مالی بزرگ گلدمن ساکس (Goldman Sachs) برآورد کرده است که طول زمان به بازار رساندن بشکه های نفتی شیل از شروع سرمایه گذاری ۷ ماه است در حالی که در پروژه های نفت متعارف این مدت بین ۳ تا ۴ سال است. همین طور بازگشت سرمایه در یک پروژه نوعی نفت شیل ممکن است ۱۸ ماه باشد در حالی که برای پروژه های نفت متعارف این موضوع ممکن است بین ۷ تا ۸ سال طول بکشد. طبعا این ویژگی ها تفاوت های زیادی در رفتار تولیدکنندگان نفت شیل در مقایسه با تولیدکنندگان نفت متعارف ایجاد می کنند. البته در کنار کوتاهی زمان لازم از هنگام شروع سرمایه گذاری و توسعه میادین تا رسیدن به تولید در پروژه های نفت شیل که امتیازی برای این پروژه ها است، ویژگی های دیگری هم وجود دارد که برای تولید نفت رسی (شیل) نقطه ضعف محسوب می شود. میزان تولید یک چاه نوعی نفت شیل به مراتب از بازدهی یک چاه نوعی نفت متعارف کمتر است. در بررسی های به عمل آمده برای مقایسه بازدهی چاه های نفت شیل منطقه بکن (Bakken) آمریکا با بازدهی چاه های نفت متعارف ارقامی حدود یک به ۲۰۰ الی ۲۲۰ حاصل شده است. به عبارت دیگر یک چاه نوعی نفت متعارف می تواند ۲۰۰ الی ۲۲۰ برابر یک چاه نفت شیل نفت تولید کند. همچنین به نرخ های کاهش بازدهی تولید چاه های نفت شیل هم باید توجه کرد که بسیار بالاتر از چاه های نفت متعارف است. برآورد شده است که نرخ کاهشی چاه های نفت شیل ۷۰ درصد باشد که در مقایسه با نرخ های کاهشی بازدهی چاه های نفت متعارف که بسته به مناطق مختلف به طور متوسط بین ۳ تا ۷ درصد است بسیار بالاتر است.

از سوی دیگر باید توجه کرد که فعالیت تولیدکنندگان نفت شیل به شدت وابسته به بازار سرمایه برای تامین مالی پروژه ها است. بنابراین تغییر شرایط بازارهای مالی و به خصوص منابع در دسترس برای تامین مالی پروژه ها بر روی فعالیت این بنگاه ها تاثیرگذار است، در حالی که شرکت های نفت متعارف بسیاری از پروژه های جدید را از محل منابع داخلی تامین کرده و کمتر تحت تاثیر تغییرات بازارهای مالی قرار دارند. به همین دلیل نیز با کاهش شدید قیمت نفت در دو سال گذشته وضعیت مالی شرکت های تولیدکننده نفت شیل تضعیف شده و بسیاری با ورشکستگی مواجه و بازار را ترک کرده اند. بنابراین در شرایط کنونی نمی توان قضاوت قطعی در افزایش تولید نفت شیل داشت؛ چون ممکن است اعاده قیمت های نفت کوتاه مدت باشد. در هر حال در تحلیل تغییرات تولید از چاه های نفت شیل باید به موارد زیر توجه داشت:

- رابطه بین تعداد دکل های حفاری و تولید نفت شیل خطی نیست و به رغم کاهش قابل توجه تعداد دکل ها تولید نفت شیل به همان نسبت کاهش نیافته است.

- نظر به ماهیت فعالیت های بالادستی نفت شیل و چرخه سرمایه گذاری در این فعالیت ها هنوز امکان ارتقای بیشتر بهره وری عوامل تولید در این فعالیت ها وجود دارد که به معنی تولید بیشتر به ازای هر چاه خواهد بود.

- تولیدکنندگان نفت شیل در آمریکا بخشی از هزینه تولید را به فراهم کنندگان خدمات فعالیت های بالادستی منتقل کرده اند، بنابراین می توانند مقاومت بیشتری در برابر کاهش قیمت ها داشته باشند.

- بسیاری از تولیدکنندگان نفت شیل در حال حاضر تولید خود را به میادین با بیشترین بهره وری محدود کرده اند تا شرایط بازار بهبود یابد و برخی از آنها هم قبلا در بازارهای مالی خود را در مقابل ریسک سقوط قیمت های نفت پوشش داده اند.

برآورد قیمت نفت

قیمت نفت چرخه هایی دارد که گاهی نوسانات شدید و گاهی نوسانات کوچک تری را از خود نشان می دهد. همان طور که در سطور بالا بحث شد قیمت نفت علاوه بر عوامل بنیادی عرضه و تقاضا به تحولات بازارهای مالی و نیز نوسانات برابری قدرت خرید دلار در برابر ارزهای عمده نیز حساس است. همه این متغیرها اعم از عوامل بنیادی عرضه و تقاضا و تحولات بازارهای مالی و برابری قدرت خرید دلار با عدم قطعیت های بزرگی مواجه هستند. تغییرات اقتصادی در چین و هند در بخش تقاضا تا اختلال در تولید و انتقال نفت در نیجریه و کانادا و غیره تا سقوط بازارهای سهام در آمریکا، اروپا و دیگر اقتصادهای عمده جهان و نوسانات نرخ برابری دلار همه قیمت نفت را تحت تاثیر قرار می دهند. بنابراین پیش بینی دقیق قیمت نفت مشکل بوده و به تدریج مشکل تر نیز می شود. با این حال بسیاری از تحلیلگران بازارهای نفت بر این باورند که متوسط قیمت سبد نفتی اوپک در سال ۲۰۱۶ میلادی بین ۴۰ تا ۴۵ دلار در هر بشکه خواهد بود. در دو سه ماه آینده با توجه به تقاضای فصلی برای فرآورده های سبک و نیز اختلال هایی که در عرضه نفت پیش آمده است قیمت نفت احتمالا تقویت خواهد شد اما با فرارسیدن فصل پاییز و کاهش تقاضا برای سوخت حمل و نقل و بازگشتن بخش عمده نفتی که با اختلال ها از بازار خارج شده بود، احتمال کاهش قیمت نفت وجود دارد.  همان طور که ملاحظه می شود پیش بینی ها برای سال ۲۰۱۶ حاکی از متوسط قیمت ۴۲.۵ دلار در هر بشکه و برای سال ۲۰۱۷، ۵۵ دلار در هر بشکه است. برای قیمت نفت در میان مدت می توان جدول ۵ را ارائه داد که توسط صندوق بین المللی پول، اداره اطلاعات انرژی آمریکا و واحد پیش بینی اکونومیست گزارش شده است. در افق زمانی بلند مدت تر (۵ ساله) نیز قیمت ها افزایش زیادی نداشته و بین ۵۰ تا ۶۰ دلار باقی می مانند.

تاثیر نشست ۱۶۹ اوپک بر بازار نفت

در صدوشصت ونهمین نشست رسمی اوپک که چندی پیش در مقر اصلی این سازمان در وین برگزار شد، موضع ایران که توسط وزیر نفت نیز در مصاحبه های مطبوعاتی حاشیه کنفرانس بیان شد آن بود که اولا ایران نمی تواند تا اعاده کامل سهم خود در بازارهای نفت متناظر با وضعیت قبل از اعمال تحریم ها رشد تولید خود را متوقف کند و نیز ایران تعیین سقف کلی برای اوپک بدون یک نظام مناسب سهمیه بندی تولید را بی فایده دانست؛ زیرا همان طور که تجربه سال های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ نشان داد رژیم تعیین سقف ملی بدون نظام سهمیه بندی، به برخی کشورها که دارای ظرفیت مازاد تولید هستند کمک می کند بازار کشورهای دیگر را که تولیدشان به دلایل مختلف کاهش می یابد در اختیار بگیرند. بنابراین، از یکسو ایران بر موضع خود مبنی بر ادامه افزایش تولید نفت خام تا دستیابی به بازارهای قبل از اعمال تحریم ها مجددا تاکید کرد و از سوی دیگر پیشنهاد عربستان و کشورهای همسو با آن مبنی بر قرار دادن سقف ۳۲ میلیون بشکه در روز برای تولید اوپک که با رقم واقعی تولید این سازمان یعنی ۳۲.۴ میلیون بشکه در روز، تنها ۴۰۰ هزار بشکه فاصله داشت مورد تایید قرار نگرفت. با این حال عدم تصمیم گیری اوپک بر تعیین یک سقف رسمی تولید و نیز ادامه افزایش عرضه ایران تاثیر منفی قابل توجهی نداشت. البته اگر کنفرانس می توانست به تعیین سقفی برای تولید اوپک به استثنای افزایش تولید ایران دست یابد، شاید قیمت ها حتی بهتر هم می شد.

البته روند افزایشی قیمت نفت در ماه های اخیر در نشست اوپک ۱۶۹ بی تاثیر نبود؛ زیرا هنگامی که قیمت ها روند افزایشی دارند فشار برای تثبیت سطح تولید یا کاهش تولید کمتر می شود. مسلما اگر کنفرانس در زمانی تشکیل شده بود که قیمت ها چون زمستان گذشته در سطح پایینی نوسان می کرد، فشار کشورهایی که به قیمت های بالاتر نفت برای سر و سامان دادن به وضعیت اقتصاد خود نیاز دارند بیشتر می شد و در آن حالت حفظ موضع ایران برای افزایش تولید خود سخت تر بود. اما در نشست اخیر چون روند قیمت ها افزایشی بود و امیدواری به ادامه روند وجود داشت، موضع ایران حساسیت زیادی برنینگیخت. از سویی باید توجه داشت هنگامی که تقاضا برای نفت اوپک کمتر از عرضه نفت این سازمان باشد، طبعا رقابت کشورهای درون اوپک برای بازار نفت می تواند به کاهش قیمت ها منجر شود. اما در شرایط کنونی که حدود ۱.۸ میلیون بشکه به تقاضا برای نفت اوپک اضافه شده و از سوی دیگر عربستان تقریبا در اوج تولید خود قرار دارد عوامل تجارت بازار نفت متوجه شده اند که رقابت واقعی بین اعضای این سازمان برای کاهش قیمت نفت وجود ندارد.

ظرفیت تولید نفت عربستان چه مقدار است؟

اخیرا عربستان برنامه متنوع کردن فعالیت های اقتصادی خود را منتشر کرده است. در این برنامه ظرفیت تولید عربستان ۱۲.۵ میلیون بشکه ذکر شده است. منابع مستقل نیز این ظرفیت تولید عربستان و نگهداری مازاد ظرفیت تولید توسط آن کشور برای تاثیرگذاری بر بازار نفت را تایید کرده اند. یکی از بحث هایی که اخیرا در مطبوعات بین المللی درخصوص ارائه سهام شرکت آرامکو در بازارهای بورس سهام مطرح شده است نحوه برخورد سهامداران خصوصی آرامکو با نگهداری مازاد ظرفیت تولید است؛ زیرا برای سهامداران خصوصی قابل توجیه نیست که شرکتی که امکان افزایش تولید سودآور دارد، بخشی از ظرفیت تولید خود را بدون استفاده نگه دارد. با این حال مقامات نفتی عربستان تاکید کرده اند که ارائه سهام آرامکو با شرط نگهداری مازاد ظرفیت تولید خواهد بود. از سوی دیگر گزارش هایی وجود دارد که نظر به رشد سریع مصرف داخلی عربستان برای حفظ سطح صادرات نفت و درآمدهای ارزی خود ناگزیر از افزایش ظرفیت تولید و عرضه نفت خواهد بود. اخیرا از برخی از مقامات نفتی عربستان نیز نقل قول شده است که این کشور مایل است به تقاضای پالایشگاه ها پاسخ دهد؛ حتی اگر لازم باشد تولید خود را به ۱۲ میلیون بشکه یا در آینده حتی به ۲۰ میلیون بشکه در روز برساند. بنابراین در اینکه عربستان سعودی منابع نفت و ظرفیت لازم برای افزایش تولید خود را دارد تردیدی نیست؛ اما میزان واقعی افزایش نفت در کوتاه مدت محل تردید است. در ضمن از آنجا که افزایش تولید آن کشور در شرایط کنونی می تواند با سقوط قیمت ها همراه شود و آن کشور به دلیل فشارهای مالی بر بودجه دولت در صدد اجرای طرح انجماد تولید نفت (طرح فریز نفتی) بوده است، بعید است در آینده نزدیک عرضه نفت خود را به طور قابل توجهی افزایش دهد و با توجه به پیشنهاد و موافقت آن کشور با تعیین سقف برای تولید اوپک در اجلاس اخیر آن سازمان و تلاش برای کسب موافقت ایران با آن طرح بیشتر احتمال دارد عربستان تولید خود را در همین سطح نگه دارد یا حتی اندکی کاهش دهد.