اقتصاد مذهب یا مذهب و سیاست؟

عامه پسندها از سیاست تا مذهب

خیابان معلم تهران، نمایشگاه اتومبیلی در ایام محرم سیاه پوش می شود. خودروهای خارجی همگی به پارکینگ می روند تا پرچم های سیاه دورتادور نمایشگاه را بگیرند. رهگذران همگی با محیط آشنایی دارند. هیات معروف «ایران-ژاپن» نامی است که مردم روی نمایشگاه و هیات گذاشته اند. مداحی عامه پسند هم یک رکن اساسی هیات است. حسین قاضیان جامعه شناس در گفت و گویی با برنامه مستندی که در مورد هیات های عامه پسند تحقیق می کرد، در مورد مداحی رایج در این هیات ها چنین ابراز عقیده کرده است:« مداحی بخش ازنهاد مذهب است که گاهی اوقات با مذهب رسمی و قدرت دولت پیوند می خورد و گاهی هم در مقابل آن می ایستد. در زمان جنگ کاری که در نوحه خوانی ها انجام می شد، پیوند دادن زمان و مکان بود. به این معنا بود که کربلای معلا را با کربلای جبهه ها پیوند می دادند. عنصر دیگری که به تحول نوحه خوانی پس از جنگ کمک کرد، تلفیق دو نوع موسیقی بود. موسیقی پاپ به سرعت وارد تلویزیون شد. از طرف دیگر همین موسیقی وارد نوحه خوانی هم شد. در این دوره شکل سیاسی شده نوحه وارد موسیقی پاپ شد. یعنی هر دو از هم تاثیر پذیرفتند.»

 اصلی ترین انتقاد به هیات های عامه پسند انقلابی دخالت گسترده نهادهای رسمی حاکمیتی در اداره آنهاست. متولی یک هیات مذهبی سنتی در شرق تهران می گوید:« عموما اداره اماکن نیروی انتظامی برکار ما نظارت دارد. برخی مواقع مراقبت می کنند که حرف های سیاسی زده نشود ولی برخی مواقع تذکر می دهند که دعاهای خواستی هم خوانده شود. هیات های سنتی مانند ما اصلا وارد این بازی ها نمی شوند. یعنی ما خودمان مراقبت می کنیم که سخنران مراسم به موضوعات سیاسی کاری نداشته باشد. روال اینطور است که سخنران طی یک دوره ده روز بحث خاصی را پیگیری می کند و آن را ادامه می دهد. در پایان مراسم هم دعاهای اخلاقی انجام می دهد.»

حسین قاضیان هم اعتقاد دارد، حضور دولت در هیات ها چندان موثر نبوده است. او می گوید:« دولت و حاکمیت ها شاید دوست داشته باشند که به مداحی ها وهیات ها جهت سیاسی بدهند ولی عملا موفق نمی شوند. تمام مداحانی که در یک دوره زمانی به سفارش دولت می خوانند همگی در جایی دیگر به گونه ای دیگر می خوانند. آنها برای یک بازار دیگر تولید می کنند. بنابراین قدرتی وجود دارد که خودش را در تقاضای بازار نشان می دهد. تقاضای بازار هم قدرت مند تر و اثرگذارتراست. تولیدکننده هم سعی می کند خودش را برای آن بازار هماهنگ کند. در واقع نوع تقاضایی که از پایین می جوشد در کنترل دولت نیست. مداحی که از این تقاضا پیروی می کند به سمت شعارهای سیاسی نمی رود.»

امیرحسام مظاهری هم چنین اعتقادی دارد. او می گوید:« به طور کلی مناسک و آیین های مذهبی، برای جمهوری اسلامی به عنوان یک حکومت دینی، از اهمیت ویژ ه ای برخوردار است. نقش آفرینی و کارآمدی مؤثر مجالس مذهبی در مقاطع مختلف حیات جمهوری اسلامی در راستای تثبیت ساختار سیاسی و بسیج اجتماعی، از پیروزی انقلاب تا جنگ و سال های بعد آن، از جمله دلایل این اهمیت است. پس از انقلاب، هرچه جلوتر آمد ه ایم، بر دامنه ی تأثیرگذاری اجتماعی و سیاسی نهاد مداحی و مجالس مذهبی افزوده شده است. تا جایی که در سال های اخیر، مداحان با رشدی سریع در منزلت اجتماعی و سبقت گرفتن از واعظان، در نقش یکی از گروه های ذینفوذ و مرجع ظاهر شد ه اند. این رشد، طبعاً انگیزه و اراده ی حاکمیت در سازماندهی، مدیریت و مهندسی هیأت های مذهبی را تقویت کرده است. خصوصاً در یک دهه ی اخیر مجموعه ی وسیعی از اقدامات از سوی نهاد ها و سازمان های حاکمیتی و دولتی در راستای سازمان دهی و جهت بخشی مجالس مذهبی و مقولات مرتبط با آن ها صورت گرفته است. از تأسیس سازمان هایی با هدف تحت پوشش قراردادن مداحان و ارایه خدمات به آن ها (نظیر «بنیاد دعبل خزاعی»، «خانه مداحان»، «کانون مداحان» و...) گرفته تا تصویب و ابلاغ قوانین و دستورالعمل هایی در جهت مدیریت عزاداری ها و «اصلاح» آن ها. تولید و ترویج گفتمان «آسیب شناسی عزاداری» از میانه ی دهه ی هشتاد، نمونه ای روشن از مداخله ی حاکمیت در جهت مدیریت و مهندسی آیین های مذهبی است.»

 او به رانت های حاکمیتی هم اشاره میکند:« اعطای رانت های رسانه ای و حمایت از یک جریان خاص (هیأت های رزمندگان اسلام) و مداحان شان از یک سو، و برخورد نظامی و انتظامی با برخی از رسوم ـ که از منظر قرائت رسمی جمهوری اسلامی «آسیب» و «خرافه» تلقی می شوند ـ نظیر علم گردانی، شمایل و مهمتر از همه قمه زنی، حکایت از سطح اهمیت و حساسیت این نهاد برای نظام سیاسی دارد.»

 مظاهری براین باوراست:« حاکمیت، معتقد به وجود الگویی استاندارد و مطلوب از هیأت های مذهبی است و می کوشد از طریق بوروکراتیزه کردن و تحت نظارت خود درآوردن اجزای این نهاد و اقداماتی چون برگزاری و برنامه ها و همایش های مختلف مانند «تجلیل از پیرغلامان» و یا نمایشگاه «عطر سیب»، عملاً الگوی مطلوب خود را ترویج کند. در مقابل، این اقدامات به ظهور و تقویت گفتمان های دینی بدیل اسلام سیاسی و اتخاذ رویکرد مقاومت از جانب هیأت ها و گروه های مذهبی مطرود و در حاشیه انجامیده است. مضافاً که برخورد های نظامی و انتظامی ، وجوهی از حیات این پدیده را نیز زیرزمینی کرده است. در مجموع گرچه نمی توان گفت که جمهوری اسلامی در مدیریت و مهندسی هیأت های مذهبی ناکام مانده است، اما برای ارزیابی میزان این کامیابی، به گمانم هنوز زود است و باید منتظر پیامدهای بعدی بود.»           

حجت اسلام زائری اعتقاد دارد هیات های مذهبی در غیبت احزاب سیاسی نقشی سیاسی برعهده می گیرند. اصلاح طلبان حضور پررنگی در هیات های مذهبی سیاسی ندارند. علیرضا علوی تبار هم چنین گذاره ای را تایید می کند و اعتقاد دارد هیات به رسانه و حتی جریان پیش برنده برای اصلاح طلبان بدل نشد. در سوی دیگر اصولگرایان از هیات به عنوان ارگان سامان دهند به رفتار هواداران خود بهره بردند. حتی نهادهای حاکمیتی و رسانه های آنها به صورتی غلو آمیز به هیات ها و ماه محرم نگاه می کنند. یک عکاس حرفه ای که برای یک آژانس عکاسی بین المللی در ایران کار می کند در ماه محرم سال جاری گزارشی از تصاویری که خبرگزاری های دولتی از هیات ها منتشر کردند چنین اشاره می کند:« ایرنا حدود 70 گزارش تصویری و بیش از 1250 عکس، فارس حدود 75 گزارش تصویری و بیش از 1600 عکس، ایسنا حدود 100 گزارش تصویری و بیش از 1850 عکس و مهر حدود 120 گزارش تصویری و بیش از 2350 عکس در ماه محرم از هیات ها و عزاداری ها منتشر کرده است.»

 توجه ویژه رسانه های حاکمیتی نشان می دهد که هیات ها همچنان در نگاه گردانندگان دستگاه های دولتی مقامی مهم دارند. بسیاری از ادارات دولتی در همین دوره زمانی حتی برای یک روز جلسات و هیات های رسمی را تشکیل می دهند. این هیات ها عموما مورد استقبال کارکنان قرار نمی گیرد. یک کارمند عالی رتبه وزارت نفت در مورد هیات اداری محل کار خود می گوید:« هر کس هیاتی را می شناسد که به آن می رود. معمولا ظهر پیش از تاسوعا که کشور تعطیل می شود، در ادارات هیات های فعال می شوند. کارمندان برای فرار از کار همیشه از برنامه های ویژه استقبال می کنند ولی در مورد هیات ها چنین نیست. کسی دوست ندارد تصویری که از واقعه کربلا دارد در ذهنش خراب شود. بنابراین به هیات ادارات که عموما فضای برای تملق گویی از مدیران و دولت است برود.»

امیرحسام مظاهری هم براین باوراست که نقش آفرینی عزاداری در فضای سیاسی اتفاقی رایج از گذشته تا کنون است. او می گوید:« در دوران پس از جنگ و دولت های هاشمی و خاتمی ، این نقش آفرینی شکل و شمایل دیگری یافت. در فضای تغییرات فرهنگی و سیاسی پس از قطعنامه، هیأت های انقلابی رنگ و روی سیاسی یافتند و عملاً به تریبون برخی جریان های مذهبی و سیاسی منتقد دولت های وقت مبدل شدند. خاستگاه فعالیت گروه های رادیکالی چون انصار حزب الله همین هیأت ها بودند. با روی کارآمدن احمدی نژاد، که ارتباط نزدیکی با هیأت های سیاسی و برخی مداحان و سخنرانان مشهور داشت، این رویکرد اعتراضی تغییر کرد و این هیأت ها و مداحان و سخنرانان شان به پایگاه اصلی مدافعان دولت مبدل شدند؛ دولتی که خود در برسرکارآمدنش تأثیرگذار بودند. در دولت نهم این ارتباط صمیمی به ورود برخی از هیأتی ها به مراکز دولتی و قدرت منجر شد. اما در دولت دهم ورق برگشت و به تدریج دوباره هیأت های سیاسی به منتقدین دولت و شخص رییس جمهور تبدیل شدند. تا جایی که کار به شکایت رییس جمهور از دو نفر از مداحان سیاسی شاخص رسید. (اقدامی که در دولت های گذشته به رغم شدیدتر و گسترده تر بودن موج انتقادات همین هیأت ها و مداحان رخ نداد.) به نظر می رسد همین تغییر موضع های ناگهانی، با توجه به تشدید روند دولتی و حکومتی شدن هیأت های سیاسی در سال های اخیر و افزایش بروز و ظهور سیاسی مداحان و واعظان انقلابی خصوصاً در رسانه ها، به کاهش نفوذ و سطح تأثیرگذاری سیاسی این هیأت ها در بین مخاطبان شان منجر شده باشد. مخاطبی که شاید دیگر مانند گذشته به صداقت مداحان و سخنرانان در موضع گیری های سیاسی شان اطمینان نداشته باشد.»

مسجد ارگ بازمانده نسل جنجال

دختر چادری به همراه پسرجوانی مقابل کاخ دادگستری نشسته اند. ماموران نیروی انتظامی بی توجه از مقابل آنها می گذرند و خود را به خیابان اصلی بازار می رسانند. چرخ دستی مقابل ورودی مسجد قرار گرفته و فرش های بسیاری را روی خود انبار کرده است. چند نفری روی سکوه ها نشسته اند و هرکدام سرگرم کاری شده اند. ورودی مسجد در شب عاشورا خلوت تر از سال های گذشته است. ولی سالن اصلی مملو از جمعیت شده است. جوانان پرشورتر به صورت دایره ای وسط مجلس قرار گرفته اند و همگی پیراهن های خود را از تن درآورده اند. مقابل آنها «سن» را شبیه به خیمه درآورده اند. چهار مداح همزمان تلاش می کنند شوری را به مجلس بیاورند. پرچم های یاحسین دیوارهای مسجد را پوشانده است. حاج منصور پیش از همگی مداحان راس ساعت 7 سخنرانی و مداحی را آغاز کرده بود. پس از او دیگران فرصت حضور پیدا کرده اند. مداحان به سبکی عامه پسند می خوانند. گاهی از ملودی ترانه های لس آنجلسی استفاده می کنند و گاهی همزمان باهم به اجرای مداحی می پردازند.

چراغ های اصلی سالن را خاموش کرده اند و تنها «سن» اصلی روشن باقی مانده است. اطراف سالن توسط میان سال ها اشغال شده است. اجازه فیلمبرداری وعکس برداری با موبایل به ناظران داده نمی شود.

هر چهار مداح از واژه ای استفاده می کنند تا شائبه های سیاسی نزدیک به جریان خاصی را نداشته باشد. یکی از آنها در تمثیل حضرت ابالفضل از کلمه «شال سیاه» به جای «شال سبز» استفاده بهره می گیرد.  نیم ساعت به آغاز مراسم  هیات موج الحسین باقی مانده که مسجد ارگ برنامه های خود را پایان می دهد. دعاهای مداحان ترکیبی از سیاست و اخلاق است. حداقل 80 درصد حاضران در مراسم را جوانان بین 20 تا 35 سال تشکیل می دهند. سبک مداحی مسجد ارگ برای آنها جذابیت های بسیاری ایجاد کرده است هرچند که جوانان یک نسل قبل تر از آنان چنین رویکردی را نمی پسندند. سیدعبدالجواد موسوی در این مورد می گوید:« مداحی های گوش خراش و صداهای ناهنجار در کنار شعرهای بی معنا همگی در برخی هیات ها دیده می شود. حتی در برخی هیات ها صدای تبل چنان بلند است که صدای مداح هم شنیده نمی شود. به نظر می رسد مداح از هر ترکیب و کلمه و شعری برای شور بخشیدن به مجلس استفاده می کند. این نوع اجرای مراسم شبیه به نمایش است. موسیقی اصیل هیچ جایگاهی در اینگونه مراسم ها ندارد و تنها محلی برای رفتارهای شبیه به مراسم های غربی شده است.»

 متولی هیاتی سنتی در شرق تهران، مردی 40 ساله که پس از فوت پدرش مسولیت اداره هیات را برعهده گرفته در مورد تفاوت های هیات های مذهبی و عامه پسند و سیاسی می گوید:« ما هرمداحی را به مجلس راه نمی دهیم. سخنران هم همین قاعده را دارد. حتی شعرهای سخنران و مداح را حتما طوری که به او برنخور چک میکنیم که حرف نامربوط زده نشود. از هرنوع رفتار و حتی دعای سیاسی هم در مجلس دوری می کنیم. دعاهای مجلس ما عمدتا در مورد اخلاق و عاقبت بخیری برای مسلمانان است.»  

بازاری ها و هیات

ساعت شش صبح خیابانی در شمال شهر تهران میزبان عده ای از فعالان سابقا بازاری می شود. همگی حاضران در هیات راس ساعت 8 صبح کسب و کارشان را شروع می کنند. اطراف سالن را با صندلی برای پیرمردانی که توان نشستن روی زمین را ندارند، پوشانده اند. فرش های دستباف دوازده متری و شش متری سالن اصلی را جلو می دهند. پارچه نوشته های با شعارهای و ابیات سنتی، سفیدی دیوار را پنهان ساخته اند.

 منبر در تیررس نگاه همگی حاضران قرار دارد. مراسم با زیارت عاشورا اغاز می شود. یک ربع بعد، حاج آقا بهتاش مداح سرشناس و قدیمی تهران پشت تریبون قرار گرفته است. مداحی و سخنرانی را همزمان با هم پیش می برد. برای حاضران در جلسه از برکات انفاق و یاری نیازمندان می گوید. چند دقیقه درس اخلاق می دهد وبارها تاکید می کند همگی پیش از آغاز کسب و کارشان اصول رفتاری خاصی  را رعایت کنند. کوتاه ترین زمان منبر او به مداحی اختصاص می یابد. دعای پایانی را با آرزوی «عاقبت بخیری» برای میزبان و میهمانان هیات به سرانجام می رساند. کتابچه های کوچک زیارت عاشورا روی میزهای کوچکی قرار گرفته است. میزبان در تمامی ساعت برگزاری مراسم مقابل ورودی حسینه ایستاده و به تمامی میهمانان خوشامد می گوید. چهره های سرشناس از وزرا تا معاونان وزرا در دولت های سه گانه پس از جنگ همگی در مراسم حاضر می شوند. بانی مراسم یکی از چهره های شاخص بازار و اقتصاد ایران است. او می گوید:« هیات بزگرار شده تا ثوابی به جمع برسد و در آن به دوراز حواشی سیاسی تنها برای اهل بیت ذکر مصیبت گفته شود.»

 سخنران مراسم همین سرخط را دنبال می کند و او نیز تنها به تاریخ اسلام، اخلاق و ذکر مصیبت می پردازد. ساعت به هشت نزدیک می شود. صبحانه شامل نان، پنیر، گردو وچایی در سینی های استیل بین تمامی میهمانان توزیع می شود. میزبان همچنان بررفتار گردانندگان هیات نظارت می کند تا کسی بی صبحانه مجلس را ترک نکند. هیات های سنتی برخلاف هیات های انقلابی، سیاسی و عامه پسند همچنان شیوه رفتاری متداول دو دهه گذشته خود را تداوم می هند.»

خرمیان قاری بین المللی قرآن هر روز صبح آیاتی را برای حاضران در مراسم می خواند. پس از تلاوت قرآن برای آنها از خاطره سفر به ارمنستان و حضور در تنها مسجد شهر ایروان می گوید. به گفته او بیش از 2 هزار نفر در صحن مجلس حاضر می شدند. میهمانان مراسم همگی خوشنود از گسترده دامنه عزاداری های عاشورایی برای سلامتی او صلواتی می فرستند.

 یکی از میهمانان حاضر درمراسم صبحگاهی از سرشناس ترین بازاریان تهرانی است. او دیگر در بازار تهران کسب و کار نمی کند و دفترش را به خیابان مطهری انتقال داده است. همچنان هر روز بعد از ظهر به امور مدارس و قرض الحسنه ها می پردازد. او می گوید:« این هیات بیش از دو دهه قدمت دارد. در تمام سال های گذشته روش همینطور بوده است.

مسول آبدرخانه هیات ظهر عاشورا در مسجد عالی مطهری به عزاداران چایی می دهد. او می گوید:« ظهر عاشورا بین 7 تا 8 هزار چایی می دهیم. در این هیات متوسط دو یک هزار و 500 تا دو هزار چایی می دهیم.»

مظاهری هم در مورد شیوه اداره و رفتار هیات های سنتی می گوید:« هیأت های سنتی، باقدمت ترین و رایج ترین الگوی هیأت ها را شامل می شوند که گستره ی وسیعی از هیأت های خانگی تا هیأت های اصناف و محلات و تکایا و مساجد و... را در برمی گیرند. این هیأت ها تابع اصول و قوانینی کمابیش ثابت اند که در طول سالیان به شکل سنت درآمده و حفظ شد ه اند. این سنت، مجموعه ای از آداب و هنجار ها را دربر می گیرد که با یک سازماندهی منسجم و سلسله مراتبی محافظت شده و استمرار یافته است. قدمت این هیأت ها، به عصر قاجار برمی گردد و از حیث پایداری سازمان، به دلایل مختلف، نسبت به گونه های دیگر به مراتب باثبات تر اند. هیأت های سنتی، معمولاً تشریفات خاصی دارند و برای همین اغلب حضور اشیاء و وسایل در عزاداری آن ها یک اصل مهم است؛ نظیر علم، علامت، کتل، شمایل، پرچم و... . بااین حال روند تغییرات در این هیأت ها، کند و تدریجی است. برای همین است که مداحان سنتی کمتر تلاشی در جهت نوآوری و به روزسازی سبک ها و نوحه های خود به خرج می دهند. به عکس، حفظ سنت مداحان گذشته و اهتمام به نوحه ها و اشعار سنتی در این هیأت ها یک ارزش محسوب می شود. همین ویژگی، البته در مقطع معاصر، این هیأت ها را در امر بازتولید مخاطبان خود دچار چالش کرده است. رویکرد دینی غالب این هیئات، همان رویکرد های سنتی مردم عامه به دین و مفاهیم و شخصیت های قدسی است و در مورد عاشورا، برداشت تراژیک مبتنی بر نگرشی قدرگرایانه یا عرفانی غلبه دارد.» 

هیات های سنتی طیف های مختلف فکری را هم در برمی گیرند. در میان اصلاح طلبان هم گروه میانه رو هرساله هیات های مذهبی را برگزار می کنند که در فرم اجرای مراسم شباهت بسیاری به هیات بازاری ها دارد. طبقه دوم خانه ای مجلل در شمال شهر تهران، 5 روز از دهه اول ماه محرم میزبان گروهی از چهره های سیاسی می شود. غلامحسین کرباسچی شهردار اسبق تهران، اسحاق جهانگیری وزیر صنایع و معادن دولت اصلاحات، محمدحسین عادلی رئیس اسبق بانک مرکزی و گروهی دیگر ار چهره های میانی حزب مشارکت و کارگزاران سازندگی همگی در منزل صادق خرازی دیپلمات برجسته حضور می یابند. مراسم ساعت 7 بعد از ظهر آغاز می شود و براساس برنامه باید راس ساعت ده پایان یابد. طبقه دوم ساختمان به شکل حسینه درآمده است. همگی میهمانان مراسم بیش از 40 سال سن دارند. سهیل محمودی شاعر پشت تریبون قرار می گیرد و در مورد شعرهای حماسی به سخنرانی می پردازد. او بارها از شعرهای سطحی در ستایش واقعه عاشورا انتقاد می کند. پارچه های سیاه، فرش های دستباف و درهای چوبی ظاهر هیات را می سازند. حاضران همگی گوش هایشان را تیز سخنرانی کرده اند. تلفن همراه در دست کسی نیست و تعداد کمی هم برخی نکات را روی کاغذ یادداشت می کنند. در سالن اصلی صندلی هایی چیده شده است. کسانی که زودتر در مجلس حاضر شده اند، فرصت استفاده از صندلی ها را پیدا می کنند. سهیل محمودی شعرهای حزن انگیز می خواند و حاضران در هیات به نشانه تایید گفته های او سرهایشان را مدام تکان می دهند. بعضی دست هایشان را مقابل صورت گرفته اند و آرام اشک می ریزند. شعرهای اقبال لاهوری و ساعد باقری مدام خوانده می شود. نورهای ضعیف پارچه های مشکی و نوشته های روی آنها را جلو می دهند. نقل خاطره از شفیعی کدکنی و انتقاد از رویکرد صدا و سیما در تصویرسازی عامیانه از واقعه عاشورا بخش پایانی سخنرانی است. قاری قرآن پشت تریبون قرار میگیرد. پس از او مداحی آرامی صورت می گیرد. صادق خرازی مقابل ورودی اصلی حسینه ایستاده و با همگی میهمانان خداحافظی می کند.

برگزاری هیات های مذهبی در میان چهره های اصلاح طلب چندان رسم نیست. حسینه ارشاد به نمایندگی از ملی- مذهبی ها و برخی چهره های اصلاح طلب تمامی بار هیات داری چپ ها را طی سال های گذشته و تا پیش از تعطیل مراسم های دهه اول ماه محرم بردوش می کشید.