معمای سرگردانی قیمت نفت

اقتصاد ایرانی: به علت ماهیت متفاوت بازار نفت، عرضه زیاد یا قحطی، یکی از دو شرایطی است که همواره در این بازار شاهد هستیم. ناتوانی عرضه و تقاضای نفت برای تطبیق سریع خود با تغییر شرایط، مهم ترین عامل ناپایداری قیمت نفت است. همچنین وابستگی بازار نفت به عوامل و زیربخش های مختلف باعث می شود که بازگشت نفت به تعادل با مشکل مواجه باشد. بنابراین نفت همواره به تنظیم کننده بازار نیاز دارد که اوپک، به ویژه در سال های اخیر نتوانسته عملکرد مناسبی در این خصوص داشته باشد.

«چرا قیمت نفت هر لحظه در حال نوسان است و درست در زمانی که همه چیز خوب به نظر می رسد، ناگهان نمودار رشد قیمت ها نزولی می شود؟» این سوالی است که هربار با رفت و برگشت های قیمت جهانی نفت در ذهن ایجاد می شود. در پاسخ به این سوال اگرچه می توان از عوامل اثرگذار روزمره بسیاری همچون ارزش شاخص دلار، اتفاقات سیاسی و امنیتی، تلاش تولیدکنندگان برای داشتن سهمی بیشتر از بازار و... نام برد، اما ماهیت بازار بیش از هر عامل دیگری مهم به نظر می رسد. در واقع ماهیت کشش پذیری پایین عرضه و تقاضا در بازار نفت و همچنین زیرمجموعه های گسترده این بازار با تشکیل دادن روح بازار نفت باعث می شوند این بازار هیچگاه برای مدت زمانی طولانی در مسیر تعادل قرار نگیرد. با توجه به دو ویژگی یاد شده، بازار نفت همواره از عوامل مختلف تاثیر گرفته و درست در زمانی که رونق وجود دارد، آوار رکود بازار نفت را به زیان می کشاند. در این میان همواره یک گروه اصلی تلاش داشته تا با کنترل تولید و عرضه، بازار نفت را در مسیر تعادل قرار دهد که البته تلاش ها برای تحقق این کار همواره موفق نبوده است. برای مثال اوپک به عنوان یک گروه اصلی تولیدکننده نفت چندان در ایجاد تعادل در بازار نفت موفق نبوده است حال آنکه به نظر می رسد با کنترل تولید و عرضه می توان تا حدودی از تنش های بی وقفه بازار نفت کاست.

به گزارش دنیای اقتصاد، به این ترتیب نوسانات قیمتی همواره از ویژگی های مشخص نفت و سایر بازارهای کالایی ارزیابی می شود، نوساناتی که هر دقیقه و ثانیه در جریان است. میزان این نوسانات نیز همواره به قدری زیاد بوده است که تلاش های مکرر برای ایجاد ثبات در بازار را معمولا با شکست همراه می کند. در مقیاس کلان نیز بازار نفت از زمان شکل گیری خود در سال ۱۸۶۰ با زنجیره ای از رونق ها و رکودها در سال های مختلف همراه بوده است. به این ترتیب می توان دید که تلاش ها برای مهار کردن چرخه رونق و رکود از طریق کنترل قیمت ها و تولید بارها و بارها در سال های مختلف شکست خورده است. آن طور که تحلیلگر ارشد رویترز می نویسد، به نظر می رسد نوسانات؛ کیفیت ذاتی بازارهای نفتی باشند. به عقیده جان کمپ نمی توان به نوسانات دائمی بازار نفت به چشم یک مشکل اتفاقی نگاه کرد بلکه می توان از طریق بهبود پیش بینی ها، مدیریت و هماهنگی بیشتر آن را برطرف کرد. در توضیح چرایی نوسان دائمی بازار نفت، برخی توضیحات به کمک تحلیلگران می آیند، از جمله اینکه کشش عرضه و تقاضا در بازار نفت پایین است یا سرمایه گذاری در صنعت نفت در بلندمدت بازدهی دارد. در کنار این توضیحات به کارگیری مفهوم حلقه های بازخورد که از مهندسی کنترل و همچنین نظریه سیستم های پیچیده وام گرفته است، می تواند توضیحاتی در رابطه با بی ثباتی های فراگیر در صنعت نفت ارائه دهد.

بحران همیشگی بی ثباتی در بازار نفت

همان طور که اشاره شد بحث نوسانات بازار، بحثی قدیمی است، برای مثال هفت دهه پیش از این پل فرانکلِ، اقتصاددان با گلایه از این روند گفته بود: «بازار نفت همواره یا با افزایش عرضه درگیر است یا با کاهش عرضه.» به این ترتیب از آنجا که تولید و مصرف در صنعت و بازار نفت «خود تنظیم» نیستند، این صنعت همواره تمایلی ذاتی به بحران شدید دارد، از همین رو فرانکل به عنوان یک اقتصاددان همواره به ناتوان بودن صنعت نفت برای پاسخگویی به کنترل عرضه و تقاضا و معتدل کردن قیمت ها حداقل در کوتا مدت انتقاد داشته است. به نظر می رسد «بحران مستمر صنعت نفت» تبدیل به موضوعی شده است که فروپاشی کامل رونق را در پی کامیابی های بازار نفت به همراه دارد اما نظرات فرانکل که پس از جنگ جهانی دوم منتشر شد، توانست به خوبی رونق و رکود نفتی در سال های ۱۹۷۰ و اوایل ۱۹۸۰ و پس از آن سال های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۶ را توصیف کند. فرانکل در عین حال تنها امید برای ایجاد ثبات در بازار نفت را در ایفای نقش شرکت های بین المللی نفت جست وجو می کند. او عقیده دارد این شرکت ها به تنهایی یا با پیوستن به یکدیگر می توانند ثبات بازار نفت را ممکن کنند، همان طور که اقدامات دولت ها مانند ایجاد تعادل، سازماندهی و تنظیم تولید و عرضه می تواند در ایجاد ثبات بازار نقش ایفا کند. تحلیل های فرانکل در رابطه با راهکارهای ایجاد ثبات در بازار نفت پیش از تاسیس سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) منتشر شد. در سال ۱۹۶۰ و با شکل گیری اوپک، کشورهای عضو این سازمان با صراحت برای ایجاد ثبات در بازار نفت پیمان بستند. در واقع در اساسنامه اوپک بر ثبات قیمت های جهانی نفت با نظر به «از بین بردن نوسانات مضر و غیرضروری» تاکید شده است. اما از نگاه فرانکل اوپک برخلاف ارگان های قبلی، در پایان دادن به چرخه رونق-رکود نفت موفق نبوده است.

ریشه های بی ثباتی بازار نفت چیست؟

بر این اساس فرانکل همواره چرخه رونق-رکود را در صنعت نفت مورد انتقاد قرار داده است، چرخه ای که در نتیجه پایین بودن کشش عرضه و تقاضا در این صنعت و همچنین پیش بینی پذیر نبودن آن رخ می دهد. پایین بودن کشش عرضه و تقاضا در صنعت نفت به عنوان یکی از ریشه های نوسانات قیمتی به این معنا است که با تغییر قیمت ها؛ بازار نفت (برخلاف بازارهای پرکشش) نمی تواند عرضه و تقاضا را همپای تغییرات قیمتی وفق دهد. در واقع با رشد یا افت قیمت ها، تولیدکنندگان نفت زمان زیادی برای افزایش یا کاهش تولید نیاز دارند تا خود را با شرایط جدید هماهنگ کنند، در نتیجه بازار نفت و ساختار قیمت ها در این بازار همواره به گونه ای بوده است که نوسانات دائمی رو به بالا یا پایین را به همراه داشته و رهایی از مازاد عرضه یا کسری عرضه را ناممکن کرده است. از دیگر سو بازار نفت مانند سیستم پیچیده ای است که به علت وابستگی به بازارهای زیرمجموعه پیش بینی پذیری پایینی دارد.

ریسک و عدم اطمینان از اکتشاف نفت، نسبت بالای هزینه های ثابت پالایش نفت، حمل و نقل، بازیابی و عدم جایگزینی آسان نفت همگی به عنوان عواملی شناخته شده اند که در تغییرات قیمتی نفت اثرگذارند. با این حال رشد قیمت همواره عاملی بوده که این ریسک ها را خنثی کرده است. خاطرات دردناک سال های نخست قرن ۲۱ از قیمت های پایین نفت در واقع به برنامه هایی باز می گردد که بر گسترش تولید تاکید داشت. در سال های اخیر نیز افزایش تولید و سرمایه گذاری از سوی شرکت های نفتی بزرگ و همچنین حفاران نفت شیل در ایالات متحده آمریکا با این فرض جریان پیدا کرد که قیمت های فوق العاده بالای نفت در سال های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۴ پایدار خواهد بود. در واقع اتفاقی که باعث شکل گرفتن ایده افزایش تولید در زمان رشد قیمت ها می شود، این است که همواره این فرض وجود دارد که قیمت های بالا در آینده قابل پیش بینی باقی خواهند ماند. اما موضوعی که در این میان وجود دارد این است که اثرات تغییرات در سرمایه گذاری و تولید در بلندمدت نمایان می شود. از زمان آغاز برنامه تولید و توسعه شاید یک دهه یا بیشتر زمان نیاز باشد تا شرکت های حفاری بتوانند تولیدات خود را افزایش دهند یا میدان های دریایی به مرحله تولید برسند.

مکانیزم بازخورد چیست؟

پیش از این نیز اشاره شد که بازارهای نفتی معمولا با زبان و مفاهیم اقتصادی تجزیه و تحلیل می شوند اما در کنار این مفاهیم، این بازار از عوامل دیگری که منجر به رفتارهای جمعی پیچیده ای در این بازار می شود نیز تاثیر می پذیرد. بر این اساس سیستم های پیچیده ای مانند بازار نفت معمولا رفتاری بسیار غیرخطی دارند که حتی تغییرات کوچک نیز می تواند نتایج متفاوتی در آن به همراه داشته باشد. طبق چنین سیستمی، پیش بینی ها حتی برای کوتاه مدت نیز بسیار دشوار می شود. به این ترتیب در نظر گرفتن صنعت نفت به عنوان یک سیستم غیرخطی می تواند به توضیح بهتر ویژگی های آن کمک کند؛ با این وجود ماهیت بازار نفت باعث شده است تا بتوان از زبان مهندسی کنترل و بررسی رفتارهای جمعی برای بررسی بازخوردهای آن کمک بیشتری گرفت.

مفهوم بازخورد در حالی در سال های دهه ۲۰ میلادی از سوی مهندسان ارتباطات شکل گرفت که بعدها در بازار نفت نیز به کار گرفته شد. بر اساس این مفهوم، مکانیزم بازخورد منفی تمایل زیادی به تعدیل اثر شوک اولیه و در نتیجه ثبات و بازگشت سریع به تعادل دارد. در مقابل مکانیزم بازخورد مثبت باعث تقویت اثرات شوک اولیه و در نتیجه بی ثبات شدن و تاخیر در بازگشت حالت تعادل به بازار می شود. بررسی ها نشان می دهد صنعت نفت تحت تاثیر مکانیزم های بازخورد متعددی در دو طرف عرضه و تقاضا در بازار قرار دارد که در مقیاس های زمانی مختلفی به کار گرفته می شوند. این مقیاس زمانی در برخی موارد با تاخیرهای طولانی همراه است. برای مثال پس از یک شوک، مکانیزم بازخورد مثبت می تواند روند تاثیر بازار را به تاخیر بیندازد درحالی که مکانیزم بازخورد منفی می تواند به ترویج همگرایی و رسیدن به یک تعادل جدید کمک کند.

سیستم های پیچیده و بازار نفت

در مسیر رسیدن به چرایی بی ثباتی دائمی بازار نفت، در نظر گرفتن این بازار به مثابه سیستمی پیچیده نیز می تواند به تحلیل این وضعیت کمک کند زیرا یک سیستم معمولا به چند زیرسیستم تقسیم می شود که با روش های پیچیده تعامل می کنند و قابل تعامل و تحلیل هستند. بازار نفت اگرچه یک کل به نظر می رسد اما در واقع از زیرمجموعه های فراوانی همچون پالایش، تولید سوخت، خدمات نفتی، مهندسی ساخت و ساز، تجهیزات حفاری، نیروی کار، مواد اولیه و... تشکیل شده است. بنابراین هر کدام از این بازارها به تنهایی مکانیزم های بازخورد خود را دارند و در سرعت ایجاد تعادل در بازار نفت تاثیر می گذارند. در واقع ایجاد توازن در بازار نفت به معنی ایجاد توازن در هرکدام از این بازارها است که البته روندی طولانی و پیچیده دارد. براین اساس اگرچه اقتصاددانان و سیاست گذاران با مفهوم تعادل آشنا هستند و به آنها علاقه نشان می دهند، با این حال صنعت نفت هیچ گاه در وضعیت تعادل به سر نبرده است. بازار نفت در یک حالت دائمی «عدم تعادل» به سر می برد که هر داده کوچکی به آن می تواند آن را از مسیر رسیدن به تعادل دور کند. این صنعت در حالی که هنوز مشغول متعادل کردن خود از یکی از آخرین شوک ها است، همواره با یک شوک جدید همراه است، شوکی که مشخص نیست تحت تاثیر بازخورد منفی یا مثبت بازار چه روندی به خود خواهد گرفت؟