از درآمدهای نفتی استفاده‌های نابه‌جا می‌شود
وابستگی بودجه ایران به نفت موضوعی نیست که به دولت نهم و دهم مربوط باشد، این موضوعی است که سال هاست بر سر آن بحث بوده و همواره صحبت از کاهش وابستگی های بودجه به نفت بوده است. در هفته های گذشته هم دولت در آخرین بودجه ای که تقدیم مجلس کرده، از کاهش سهم نفت در بودجه سخن به میان آورده و سهم نفت را حدود ۴۰ درصد دانسته است. این در حالی است که در سال های گذشته نیز از این نکته یاد می شد اما در پایان سال گزارش ها حاکی از وابستگی بیش از ۷۰ درصد به درآمدهای نفتی بود. گفته می شود دولت دهم رکورد وابستگی به درآمدهای نفتی را شکسته و آن را تا حد ۷۵ درصد افزایش داده است. اما برای بررسی اجمالی آثار مخرب آن، با اکبر ترکان به عنوان یک کارشناس مسائل اقتصادی و معاون اسبق برنامه ریزی و نظارت بر منابع هیدروکربوری وزارت نفت گفت وگویی انجام داده ایم که در ادامه می خوانید. مدیر گروه پژوهشی امور زیربنایی مجمع تشخیص مصلحت نظام، از آثار بیماری هلندی در اقتصاد ایران یاد کرده و عدم مدیریت صحیح را بزرگترین مشکل اقتصاد و صنعت نفت ایران دانسته است.
این روزها شنیده می شود که دولت در بودجه ۹۲، میزان وابستگی به درآمدهای نفتی را کاهش داده، اما در عمل چیزی متفاوت از این مشاهده می شود. به نظر شما به عنوان یک کارشناس حوزه اقتصاد، چیست؟
اگر چه اصل این موضوع اقدام بسیار خوب و به جایی است، اما هر کسی که این موضوع را طرح کرده، از سر ناچاری بوده یا به اصطلاح خانه نشینی بی بی از بی چادری است نه اینکه با علم و اندیشه به این موضوع رسیده باشند که باید درآمدهای نفتی در بودجه کاهش پیدا کند، بلکه شرایط خاص کشور و تحریم ها موجب شده تا بودجه کمتر از گذشته به نفت متکی باشد و یا تلاش کنند که این طور باشد.
دلیل اینکه بودجه کشور به نفت وابسته است، آیا فقط به داشتن منابع عظیم نفتی ختم می شود یا عوامل دیگری هم دارد؟
ببینید نه تنها در ایران، بلکه در همه کشورهایی که از منابع طبیعی شان درآمد دارند، بیماری هلندی وجود دارد. نام این بیماری هم به این دلیل هلندی است که اولین بار در کشور هلند رخ داد. مشابه این مشکل وابستگی بودجه به منابع طبیعی در آلمان هم روی داده؛ آن هم زمانی که چوب به عنوان یکی از منابع طبیعی منبع مالی اقتصاد آنها شد. اما این بیماری هلندی نتایجی دارد که یکی از آنها تضعیف تولید داخل است. همین مساله به افزایش واردات و رشد بیکاری می انجامد. این در حالی است که تورم هم افزایش پیدا می کند و این مجموعه آثار بیماری هلندی است که اقتصاد را تضعیف می کند.
آیا زمان دقیق برای ابتلای اقتصاد ایران به بیماری هلندی اقتصاد اعلام شده یا اینکه آثار این بیماری در سال های اخیر خودش را بیش از گذشته بروز داده است؟
موضوع این است که آثار نفت از زمان مظفرالدین شاه تا به امروز در اقتصاد ایران به خوبی مشاهده می شود. تا زمانی که قیمت نفت پائین بود، یعنی سال ۱۳۵۱، آثار این بیماری در اقتصاد ایران گسترده و وسیع نبود. اما وقتی قیمت نفت به یک باره از ۲.۶ دلار به ۱۱ دلار افزایش یافت، درآمدهای نفتی زیاد شد و آثار بیماری هلندی هم خودش را نشان داد. رژیم سابق تمام درآمدهای نفتی را در اقتصاد ایران و در واقع در بودجه هزینه کرد. آن موقع تصور این بود که با این اقدام رشد اقتصادی سرعت می گیرد، اما با عدم تعادل های گسترده، در واقع آسیب هایی به اقتصاد کشور وارد شد که شاخص ترین آن افزایش تورم بود.
گفته می شود که افزایش تورمی که در ایران مشاهده می شود، در هیچ یک از کشورها تکرار نشده؛ آیا این موضوع نیز به وابستگی اقتصاد به درآمدهای نفتی مربوط می شود؟
مساله این است که افزایش تورم، افزایش نقدینگی را در پی دارد و این مساله هم موجب می شود تا بودجه دولت به شدت افزایش پیدا کند. وقتی بودجه افزایش پیدا کرد، تولید ملی به شدت آسیب می بیند و آن وقت است که همه چیز به واردات ختم می شود. رژیم سابق گروهی از متخصصان اقتصاد را از دانشگاه هاروارد برای بررسی وضعیت اقتصادی ایران دعوت کرده بود که آنها توصیه کرده بودند که با توجه به وجود سازمان برنامه، اشکال کار از اینجاست که از درآمدهای نفتی به درستی استفاده نمی شود. ولی شاه این موضوع را نپذیرفت و با بلندپروازی های نابجا همچنان به مسیر سابق ادامه داد که البته همین موضوع ناهنجاری های اقتصادی، افت شدید تولید داخل و افزایش تورم به یکی از عوامل پیروزی انقلاب اسلامی تبدیل شد.
آیا این بیماری هلندی از همان زمان در اقتصاد کشور باقی مانده یا سال هایی بوده که برطرف شود؟
آنچه مسلم است این است که این بیماری سال هاست که پابرجاست. اما در سال های گذشته برای حل این موضوع و با الگو گرفتن از آنچه در کشور نروژ تجربه شده، پیشنهاد صندوقی شبیه به پس انداز توسعه ملی آنها داده شد تا درآمدهای نفتی به جای اینکه به بودجه وارد شود، به این صندوق برود. تشکیل صندوق توسعه ملی به دستور مقام معظم رهبری هم برای همین بود که همه درآمدهای حاصل از نفت به بودجه نرود، بلکه هر سال بخشی از آن با اجازه مجلس وارد بودجه شود و بقیه در صندوق باقی بماند. اما در دولت نهم و دهم نه تنها باقیمانده پولی که در صندوق ذخیره ارزی بود، مصرف شده، بلکه بقیه درآمدهای نفتی دیگر هم در بودجه مصرف شد.
پس بار دیگر آن مشکل سال های قبل در اقتصاد ایران تکرار شد...
بله. استفاده نابجا از درآمدهای نفتی بار دیگر تکرار شد. همه آن آثاری که در کلاس های درس درباره آنها بحث می شود، در حال حاضر در اقتصاد ایران مشاهده می شود. آنچه امروز مشاهده می کنیم، محصول اقدامات نابجا نسبت به حساب ذخیره ارزی آن روزها و صندوق توسعه ملی امروز است.
به نظر شما بهترین راهکاری که در شرایط فعلی می توان برای رهایی از وابستگی به درآمدهای نفتی یا همان بیماری هلندی در اقتصاد ایران انجام داد چیست؟
بهترین راهکار همان تشکیل صندوق توسعه ملی است که با تدبیر مقام معظم رهبری در ابتدای برنامه پنجم توسعه ایجاد شد و بهترین تدبیر همان است که ایشان عنوان کردند: تا پایان برنامه پنجم توسعه، بودجه جاری باید از نفت مستقل شود. اما مساله این است که مدام پول آن صرف هزینه های جاری می شود. من شنیده ام که مبلغ عیدانه نیز از این حساب برداشته شده است. باید توجه داشت که اگر به صندوق توسعه ملی به هر شکلی تجاوز شود، اهداف اولیه مورد نظر آن محقق نمی شود. مساله این است که پیش از این قرار بوده بخشی از درآمدهای نفتی برای پیشگیری از آثار سوء بیماری هلندی به بودجه وارد نشود و برای سرمایه گذاری بخش خصوصی هزینه شود. اما وقتی این پول به مصارف بودجه ای می رسد، حرام است.
پس چطور می شود که با همه تاکیدات مقام معظم رهبری و سایر کارشناسان، باز هم چنین اتفاقی در هزینه کرد پول های این صندوق می افتد؟
تصور می کنم اشخاصی که مطلع نیستند بر اساس چیزهایی که شنیده اند تصمیماتی می گیرند. این اشخاص به موضوع آشنایی ندارند. چون پیشنهاد تشکیل صندوق توسعه ملی صحیح بود اما در صورتی که پول های این صندوق صرف مصارف بودجه ای شود، نظر مقام معظم رهبری اجرای نمی شود. به همین دلیل هم هست که ما می گوییم باید به ریشه ها توجه شود و با علم و عقل تصمیم گیری شود.
اجرای فاز دوم قانون هدفمندی چقدر می تواند به مستقل شدن بودجه از درآمدهای نفتی کمک کند؟
هدف از اجاری قانون هدفمندی یارانه ها، اصلاح نظام مصرف انرژی بود اما چیزی که امروز شاهد آن هستیم، با این هدف فاصله دارد. قرار بر این بود که منابع مورد نیاز هدفمندی از افزایش قیمت حامل ها تامین شود، اما ظاهرا هزینه های قانون هدفمندی دو برابر درآمدهایش است. قرار بر این نبود که از روش های خلاف قانون هدفمندی منابع پولی صرف پرداخت یارانه شده و ضایع شود.
پس از همه این موضوعاتی که صحبت شد، آیا مشکل صنعت نفت در اقتصاد امروز این است که پولی از صندوق توسعه ملی به نفت نرسیده یا موضوع دیگری برای توسعه نیافتن این صنعت به ویژه در سال های اخیر مطرح است؟
در صنعت نفت پول خرج شده، اما به جا خرج نشده است. برای برخی پروژه ها که در برنامه پنجم نبوده، پول های زیادی خرج شده و برای برخی پروژه ها که ضرورت داشته اند، پولی هزینه نشده است. مثال بارز نمونه دوم، پارس جنوبی است. قرارداد فازهای ۱۵ و ۱۶، ۱۷ و ۱۸ و فاز ۱۲ در سال ۸۴ امضا شده و اوایل سال ۸۵ اصلاح شده است. اما حالا که ۸ سال این دولت در حال اتمام است، هیچ یک از این فازها به بهره برداری نرسیده است. بر روی ده ها پروژه دیگر هم تبلیغات کرده بودند، اما از آنها خبری نیست. همه دلایل عدم اجرای آنها هم به تحریم مربوط نیست.
به نظر شما اگر مشکل از تحریم نیست، پس چه موضوعی می تواند به تاخیر این پروژه ها بینجامد؟
بالادست صنعت نفت که دولت مسئول انجام پروژه های آن است، طبق گفته وزیر نفت ۲۵۰ میلیارد دلار پروژه تا پایان برنامه پنجم دارد. اما مساله اینجاست که برای بالادست دو هدف کمی بزرگ تعریف شده: اول اینکه تولید گاز طبیعی ۲۵۰ میلیون مترمکعب در روز از فازهای ۱۵ و ۱۶، ۱۷ و ۱۸ و فاز ۱۲ پارس جنوبی افزایش یابد که از اجرای این پروژه ها ۱۷۵ میلیون متر مکعب و مابقی هم از میدان گازی کیش تامین خواهد شد. هدف دوم هم افزایش ظرفیت تولید روزانه یک میلیون بشکه ای نفت از پروژه های معلوم است. با این حساب برای تحقق این دو هدف در بخش گاز به ۲۲.۵ میلیارد دلار و در بخش نفت هم به ۲۰ میلیارد دلار هزینه نیاز است. در پائین دست هم که دولت اجازه ورود ندارد. اگر سایر پروژه ها را هم ۳۰ میلیارد دلار در نظر بگیریم، نهایتا ۸۰ میلیارد دلار مورد نیاز صنعت نفت تا پایان برنامه پنجم است، اما عددهایی که اعلام می کنند اصلا کارشناسی شده نیست!
