فروپاشی نهایی اقتصاد رانتی

اقتصاد ایرانی: «تیر خلاص به اقتصاد ایران»؛ «شک نکنید با انتخاب این دو نفر (رئیسی و قالیباف) اوضاع اقتصاد ایران بدتر از زمان احمدی نژاد خواهد بود، چون اینها می توانند راحت تر و بی واهمه تر تصمیمات غلط بگیرند و این توان برای احمدی نژاد نبود». سخنانش هشدارآمیز است. 

به گزارش شرق، علی رضاقلی پژوهشگر و نویسنده کتاب های جامعه شناسی نخبه کشی و جامعه شناسی خودکامگی در حالی این گونه هشدار می دهد که معتقد است دوران احمدی نژاد یکی از دوره های پرفساد تاریخ ایران است و آن را با دوران مغول، سردمدار فساد در ایران قیاس می کند. هرچند این گفت وگو پیش از انصراف محمدباقر قالیباف از نامزدی در ریاست جمهوری، به نفع رئیسی انجام شده، اما فعالیت ها و وعده ها از سوی رئیسی به نمایندگی از هر دو نامزد اصولگرای حاضر و غایب، کماکان ادامه دارد. بر همین اساس است که این پژوهشگر تأکید می کند: «اگر در بازار سیاسی شفافیت وجود نداشته باشد، هزینه مبادله پایین نباشد، داوری مستقل هم در کنارش نداشته باشید، باید منتظر این اتفاق ها باشید که افراد کارشان را با دروغ پیش ببرند». رضاقلی در این گفت وگو که البته به دلیل ضیق وقت، به ویرایش نهایی از سوی او نرسیده، به یکی از مهم ترین عارضه های تاریخی ایران هم اشاره می کند: «این یک عارضه تاریخی است که در تاریخ، همیشه دولت های ایران با آن درگیر بوده اند و همیشه هم این اتفاق، در نهایت موجب سقوط دولت های ایران می شد. در واقع ائتلافی شکل می گیرد، دولت طبیعی تشکیل می شود و در بالا رانت خواری و فساد می شود، آرام آرام اعتبار و سرمایه های معتبر اجتماعی از بین می رود، بعد رانت از بین می رود، اعتقاد اولیه از بین می رود، رانت، متقاضیان رانت را سیر نمی کند و تمام اینها موجب می شود شبکه ائتلاف که روزی قوی بوده و توانسته این وضعیت را نگه دارد، اکنون به صورت قوای گریز از مرکز، از دولت و هیئت حاکمه جدا شده و باعث افت توانمندی دولتمردان شود؛ در این شرایط در هر فرصتی که پیش بیاید، دولت فرو می ریزد».

چرا همواره اقتصاد، دستمایه سیاست مداران برای حکمرانی می شود؟

دولت هایی که در تاریخ جهان تشکیل شده اند در دو تقسیم بندی کلی قرار می گیرند. یکی، دولت های «طبیعی یا دسترسی محدود» که دسترسی ها را محدود می کنند و دیگری، دولت های «دسترسی باز» که در واقع دولت های دموکراتیک امروز هستند. دسترسی باز به این معنی است که همه افراد و اقشار به تمام امکانات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی به صورت برابر دسترسی دارند. برای نمونه، فرض کنید آقای اوباما که فرزند یک آفریقایی است و به آمریکا آمده، رنگین پوست هم هست، دسترسی دارد که بتواند رئیس جمهور شود. در دسترسی محدود، این امکان برای همه نیست. آنجا برای افراد موانعی ایجاد می کنند و فقط بعضی ها می توانند از امکانات بهره مند شوند. آن هم شرایط خاصی دارد. برای دسترسی به برخی مقامات، فوق العاده دسترسی محدود است و در بعضی مقامات، کمی دسترسی بازتر است. برای همه این دسترسی وجود ندارد که با شایستگی مشابه، توقع داشته باشند رئیس قوه شوند، بلکه حتما باید در گروه حامیان خاص رانتی یک جمعیت خاص باشند تا مورد تأیید قرار بگیرند و به چنین سمتی دست یابند. بحث برمی گردد به اینکه چطور می شود دولت های طبیعی یا دولت هایی که دسترسی محدود ایجاد می کنند و نمی گذارند همه کس در اقتصاد به همه چیز دسترسی داشته باشند و هم در سیاست. یعنی هم بازار سیاسی محدود و بسته است و هم در بازار اقتصادی به ویژه در بخش هایی که بسیار درآمدزاست، فعالیت ها غیررقابتی و محدود و بسته است. شاهدیم دستفروش ها می توانند با هم رقابت کنند اما در برج سازی این امکان فراهم نیست، باید به یک گروه رانتی خاصی تعلق داشته باشید تا بتوانید زمینی را در جایی خاص پیدا کنید و با ارتفاع خاصی آن را بسازید. کار هرکسی نیست. یا در مثالی دیگر، هرکسی نمی تواند بانک داشته باشد، فقط گروه های خاصی می توانند بانک داشته باشند و از امتیازات بانک که اموال ملی در آنجاست، بهره برداری کنند. در تاریخ، عمده دولت ها، دولت های طبیعی بوده اند. این دولت ها وقتی تشکیل می شوند باید چند ویژگی ذاتی بشر را کنترل کنند. عمده این ویژگی ها، خشونت است. باید ایجاد نظم کنند، قانون ارائه دهند و برای این کارها به پول احتیاج دارند و اینجاست که وارد حوزه اقتصاد می شوند. در حالی که اینها به صورت سلامت بخواهند این کار را بکنند، شرایط به این گونه مطرح است، اما گروهی که نامش دولت است و سازمان دولت تلقی می شود، منافع گروهی و فردی دارد. از امتیازاتی که دارند هم به صورت سازمانی برای منافع گروهی شان استفاده می کنند و هم برای منافع فردی. این، رانت خواری است. یعنی دست دیگران را روی دارایی هایی که قیمت مناسبی دارند، می بندند و ممنوعیت ایجاد می کنند و در مقابل دست عده ای را باز می کنند. مثلا برای هرکسی مقدور نیست که وثیقه ٧٠٠میلیون تومانی را در بانک بگذارد و ١٠میلیارد تومان وام بگیرد. این دسترسی برای همه نیست. دست کسانی باز است که جزء طبقه فرادستان و جزء حامیان درجه یک، دو و سه دولت حاکمه هستند و دولت حاکمه هم برای اینکه اینها را در کنار خود داشته باشد، دستشان را برای این کار باز می گذارد. همان طور که گفتم، کلا همه دولت ها برای اینکه خشونت ذاتی بشر را کنترل کنند نیازمند پول هستند. برای اینکه نظم و قانون ارائه دهند احتیاج به پول دارند، اما این دولت ها دو گونه هستند و دو گونه پول را به دست می آورند. دولت های دموکراتیک فعلی مثل آمریکا یا کشورهای اروپایی، مشی اصلی شان این است که از طریق بسط اقتصاد و تولید و مبادله و پایین آوردن هزینه مبادله و سودآورکردن تولید، از مالیات برمی دارند و خرج مسائل نظامی و کنترل خشونت می کنند. دولت هایی که به این مرحله از رشد نرسیده اند و قدیمی تر هستند، پول لازم برای کنترل خشونت ذاتی بشر را از طریق انحصار، مصادره، ممنوع کردن زیردستان برای دسترسی به منابع اقتصادی، بازکردن دست کسانی برای دسترسی به منابع اقتصادی، و کمی مالیات، نیاز اقتصادی شان را تأمین می کنند. در کشورهای طبیعی و دسترسی محدود، اقتصاد، رانتی همراه با فساد انبوه است. در کشورهای دسترسی باز، این نیاز مالی از طریق مالیات با نظارت همیشگی عمومی مردم تأمین می شود و در نهایت این عملکرد، به یک نوع رقابت شومپیتری منجر می شود که تخریب خلاق دارد؛ یعنی دائم زایندگی در پی تخریب دارد. به بیان دیگر، چیزی را خراب می کند و چیز بهتری را جایگزین می کند. به عنوان مثال، در تولید تلفن همراه، مدل قبلی را از رده خارج می کنند و مدل جدیدتر را روانه بازار می کنند. حال این بار، درآمد در نوآوری و رقابت در این عرصه است. در کشورهای طبیعی، رقابت محدود و منحرف است. چون رقابت با خشونت سر سازگاری ندارد و خشونت باید کنترل شود. در کشورهایی که دولت طبیعی دارند از طریق نظامی، امنیتی، انتظامی، تخصیص منابع می دهند و با این کار، بازدهی را که سرمایه باید به صورت صحیح داشته باشد، پیدا نمی کند.

سرنوشت این دولت های رانتی که عمدتا درگیر فساد و رانت هستند، چه می شود؟

در دولت های طبیعی یا دولت هایی که برای افراد، محدودیت در دسترسی فراهم می کنند، معمولا رانتی که در ائتلاف بالای جامعه در میان فرادستان توزیع می شود، در نهایت تبدیل به فساد می شود و بدترین تخصیص های اقتصادی شکل می گیرد و تولید را از کار می اندازد و فاصله طبقاتی ایجاد می کند و ظلم به کسانی می کند که به قانون دسترسی ندارند. در مقابل، طبقات ضعیف هم چون دسترسی ندارند و محدودیت دارند و نمی توانند به خواسته هایشان برسند و می بینند اموالشان هدر می رود، دست به اقدامی می زنند که به «سلاح ضعفا» معروف است. یعنی کم کاری، نافرمانی های مختلف مدنی در هر جا که ممکن است، بی توجهی به دستورات دولت، بی علاقگی به انجام وظیفه، تمارض در سر کار و کارشکنی. یکباره می بینید با حجم نیروی انسانی در دستگاه بوروکراسی روبه رو هستید که قاعدتا یک سوم این تعداد، برای مسائل اداری و بوروکراتیک کفایت می کرد؛ اما بیش از اندازه نیروی کار دارید ولی کار انجام نمی شود و اینجاست که افراد شاغل در قسمت ادارات، اگر در جایی باشند که با مردم در تماس باشند و باید دیون دولتی از طریق آنها وصول شود، در پی افزودن تابع تقاضای خودشان خواهند بود؛ یعنی کمی از دیون را برمی دارند که سر «رشوه» اینجا باز می شود. اینجاست که دیون دولتی را به شکل های مختلف تقسیم می کنند؛ قسمتی را می گیرند و قسمتی را هم برای دولت وصول می کنند. این یک عارضه تاریخی است که در طول تاریخ، همیشه دولت های ایران با آن درگیر بوده اند و همیشه هم این اتفاق در نهایت موجب سقوط دولت های ایران می شد. در واقع ائتلافی شکل می گیرد؛ دولت طبیعی تشکیل می شود و در بالا رانت خواری و فساد می شود؛ آرام آرام اعتبار و سرمایه های معتبر اجتماعی از بین می رود، بعد رانت از بین می رود، اعتقاد اولیه از بین می رود، رانت، متقاضیان رانت را سیر نمی کند و تمام اینها موجب می شود شبکه ائتلاف که روزی قوی بوده و توانسته این وضعیت را نگه دارد، اکنون به صورت قوای گریز از مرکز، از دولت و هیئت حاکمه جدا شده و باعث افت توانمندی دولتمردان می شود و در هر فرصتی که پیش بیاید، دولت فرو می ریزد. اگر به تاریخ ایران نگاه کنیم، دولت های ایران تقریبا نسبت به آمریکا و اروپا، با فروپاشی بیشتری روبه رو بوده اند. این فروپاشی هم مشکلاتی دارد. این طور نیست که یک دولت برود و یک دولت جدید سر کار بیاید. وقتی این دولت می رود و دولت دیگر می آید، عمده مسائلی که پیش می آید، این است که مدیریت جدید برای تأمین نیازهای خودش شروع به تجاوز به حقوق مالکیت دیگران به طرق مختلف می کند. وقتی ملاکان قدیم می روند، طبقه حاکمه جدید، به ویژه طبقه بالای ائتلاف، صاحبان املاک و کارخانه ها و تجارت های پربازده می شوند. از طرف دیگر، ناامنی برای حقوق مالکیت به وجود می آید. معمولا چون این کارها همراه با خشونت است، نیروهای نظامی هم وارد شده و به خطر بزرگی برای منابع اقتصادی تبدیل می شوند که این اتفاق در تاریخ ایران، مکرر پیش آمده است. وقتی این اتفاقات دست به دست هم می دهند، اجازه نمی دهند دولت ها طولانی مدت شکل بگیرند. دولت ها خیلی کوتاه مدت هستند؛ البته دوره صفویه استثناست آن هم به این صورت که چند پادشاه، استحکاماتی با تدبیر و توان برقرار کردند تا بقیه توانستند در سایه آنها به حکومت خود ادامه دهند.

در تاریخ معاصر ایران، در کدام دوره با بیشترین فساد مواجه بوده ایم؟

از اواسط دوران قاجار، فساد کم کم رشد کرد و مسائل رانتی فوق العاده بالا گرفت. شاه هم پیشکش می گرفت. مثلا ناصرالدین شاه هرکسی را که می خواست در جایی حاکم کند، از او پیشکش می گرفت. افراد جزء حامیان که باشند و سرسپرده بی قید و شرط تا حدودی کفایت می کند تا دستشان به رانت باز باشد؛ البته باید در جایی که می بودند، رانت را بین فرادستان توزیع می کردند و اگر این کار را نمی کردند، اجازه نداشتند در آنجا بمانند. فرض کنید در کشوری رانتی کسی نمی تواند شهردار پایتخت شود؛ اما خواسته های مجلسی ها را برآورده نکند. مثلا در مجلس طرح پیگرد املاک نجومی شهرداری که مرتکب فساد شده باشد، تصویب نمی شود؛ چون اگر آن مسائل باز می شد، احتمالا دست تعدادی از نمایندگان مجلس هم که از رانت استفاده کرده بودند، رو می شد.

مثل ماجرای پاداش مرتضوی در تأمین اجتماعی...

بحث شخصی خاص نیست؛ بلکه بحث نحوه عمل در کشورهایی است که فساد در طبقه حاکم گسترش پیدا می کند؛ به همین دلیل، کسی نفعی از تعقیب کردن این جور مسائل نمی برد. در دوره قاجار، ناصرالدین شاه اگر می خواست کسی را حاکم کاشان کند، مبلغی از او می گرفت. او هم در کاشان ١٠برابر آن مبلغ را از مردم می گرفت. فرض کنید سه هزار تومان در آن زمان به ناصرالدین شاه پیشکش داده بودند که حاکم کاشان شوند. یک نفر دیگر می گفت من چهار هزار تومان پیشکش می دهم. ناصرالدین شاه این مبلغ را می گرفت، نفر قبلی را برمی گرداند و او را برای حکومت در کاشان می فرستاد. نفر قبلی منتظر می ماند تا جایی برای حکومت به او بدهند که برود حکومت کند تا پولش را از مردم پس بگیرد. یکی از همین حاکمان معزول شده که اسمش را به خاطر ندارم، شعری در همین زمینه دارد. می گوید: «معزول شدم من به کاشان نرسیده/ گرگ دهن آلوده و یوسف ندریده»؛ یعنی من هنوز به آنجا نرسیده بودم که مردم را تحت فشار قرار دهم و پول را پس بگیرم که معزول شدم.

بعد از قاجار، در کدام دوره بیشترین فساد را شاهد بودیم؟

فساد در آن دوره بسط پیدا کرد و به فروپاشی قاجاریه منجر شد. بعد از آن، ١٠، ١٥سال مردم درگیر مشروطه بودند تا اینکه در سال ١٣٠٠ رضاخان آمد. در دوره رضاشاه هم این مسائل بود؛ اما رضاشاه مملکت را اداره کرد و تغییر داد. به هرحال، فساد بود؛ به ویژه دست نظامیان تا حدودی باز بود، آن هم به آن دلیل که رضاشاه به آنها احتیاج داشت و آن طور که نقل می کنند، خودش هم اشتهای مالی زیادی داشت. اراضی زیادی گرفتند و یکی از مسائل درگیری های بعد از رضاشاه در مجلس که ١٢سال بین مجلس و خاندان سلطنتی طول کشید، بر سر اراضی ای بود که رضاشاه از مردم گرفته بود. ماجرای این اراضی مقداری سامان پیدا کرد و بخشی در بنیاد پهلوی ته نشین شد و از آنجا بعدها سر از بنیاد مستضعفان درآورد. با این حال مملکت بی نظم را سر و سامان داد. حتی رضاشاه در دادگاه قوه قضائیه ای که خودش درست کرد، محکوم شد. می رسیم به دوران محمدرضاشاه. آن طور که نقل می کنند، به صورت نسبی، سالم ترین دوران که قوه قضائیه مستقل وجود داشت، در این دوران بود. به نظرم فساد اداری در زمان محمدرضا نسبتا کمتر از دوران های دیگر بود. تحقیقی ندیده ام که اینها را مقایسه کرده باشد؛ اما تحقیقاتی که جامعه شناسان انجام داده اند و آماری که از تمام نکات مهم اجتماعی گرفته اند، مثل اعتماد اجتماعی، سرمایه اجتماعی و... وضع زمان پهلوی از نظر شاخص های یادشده بهتر بوده است. در آن دوران، آقای دکتر اسدی، پروژه ای را برای نظرسنجی از مردم اجرائی کردند و به این نتایج دست یافتند. همان پروژه را دوباره دکتر محسن گودرزی چند سال پیش پیاده کرد. در دوران اخیر و به ویژه بعد از احمدی نژاد، مفاسد اقتصادی خیلی بیشتر شده. آقای روحانی خیلی تلاش کرده جلوی فساد را بگیرد و تا اندازه قابل مقایسه ای هم موفق بوده. قطعا آقای روحانی تلاش زیاد کرده برای اصلاحات اقتصادی.

به صورت مشخص به دولت های بعد از انقلاب برگردیم. وضعیت چطور بوده؟

به نظرم از این زاویه سالم ترین دولت، دولت زمان جنگ بود. بعد آقای هاشمی، اقداماتی در زمینه تعدیل ساختاری کرد که به اقتصاد خیلی صدمه زد؛ این اقدام او به ویژه دست گروه های دارای قدرت چانه زنی را در اقتصاد باز کرد. سابقه تاریخی ایران و دیگر کشورها نشان می دهد این کار برای اقتصاد و سیاست کشور ها خیلی مضر است. در دولت اصلاحات هم به اندازه ای که توان و امکان داشت، دولت تلاش کرد سروسامانی به وضعیت بدهد؛ اما اختیاراتش به صورت مشخص، محدود بود. هم نیمی از اقتصاد در اختیارش نبود، هم اینکه نمی توانست هر کاری می خواهد انجام دهد.

دولت های دیگر توانستند هرکاری خواستند انجام دهند؟

دولت آقای احمدی نژاد آمد که هنوز مشخص نیست حجم عظیم دلارهای نفتی را چه کرده. گهگاهی خبرهایی از چندهزار میلیاردی منتشر می شود که اموال مردم را با توصیه یا بی توصیه برده اند. با توجه به آنکه تاریخ ایران را به خوبی بررسی کرده ام، با خاطرجمعی می گویم دوران آقای احمدی نژاد یکی از پرفسادترین دوره های تاریخی ایران است. علاوه بر این اگر آقای رئیسی و قالیباف روی کار بیایند، احتمالا دوران خوبی نخواهد بود.
مفاسد اقتصادی فوق العاده زیادی در دستگاه مغول رخ داد که سبب شد با وجود همه خون ریز ی هایی که داشتند، نتوانند بیش از ١٢٠ سال دوام بیاورند و فروریختند. دراین باره در کتاب تاریخ مبارک غازانی به قلم رشیدالدین فضل الله که نخست وزیر غازان خان بود می توانید بیشتر بخوانید. در این کتاب جزئیات بیشتری از آن فسادها به نگارش درآمده است.

اگر بخواهیم مقایسه کنیم مغول چند برابر قاجار آلوده به فساد بود؟

نمی توانیم برآورد کنیم؛ اما فساد مغول خیلی بیشتر بود.

با این اوصاف دوران احمدی نژاد رکورد آنها را هم شکسته است؟

همین طور است، اگر بخواهید مقایسه کنید آقای روحانی تلاش کرده به اندازه امکاناتی که در اختیار دارد، کار کند، هرچند اختیارات چندانی برای برخورد با فساد در اختیار ندارد. همین الان تمام تریبون ها، رادیوها، کانال های تلویزیونی و ...، علیه آقای روحانی است؛ برای نمونه، معدنی که به تازگی در آزادشهر فروریخت، آقای روحانی از آنجا بازدید کرد. یک عده افراد ناشناخته با سنگ به ماشین او حمله کردند که معدن کاران می گفتند ما نبودیم. تصور کنید گروه های فشار چنین بلایی سر خودروی یک رئیس جمهور بیاورند؛ توانایی او به عنوان رئیس جمهور تا این حد است، تا این حد، کم امکان، اما با این اوصاف توانسته روابط بین الملل را از حالت فوق العاده خطرناک خارج کند و به مردم آرامشی دهد که فردا کسی قرار نیست شما را بمباران کند. درِ صلح را با جامعه جهانی تا حدی باز کرده. اقتصاد را به نسبت امکانات سامان داده. درآمد کشور به گفته اقتصاددانان، تقریبا خرج حقوق کارمندان و یارانه ها می شود و پولی ندارید که در زیرساخت کار کنید و بتوانید شغل ایجاد کنید و از فقر جلوگیری کنید. باید خشونت کنترل شود، آرامش و نظم و حقوق مالکیت کارآمد باشد تا تولید شکوفا شود. تا از قِبل تولید شکوفا، مردم را سر کار ببرید، مالیات بگیرید تا کشور سامان یابد. بخشی از اینها به دوش پول نفت افتاده که آن هم تازه به حالت قبل از تحریم برگردانده شده؛ به نظرم حملاتی که به دولت آقای روحانی می شود بی انصافی است. جاهایی هم شاید امکانات رسیدگی نداشته باشد یا نتواند؛ یعنی لازم باشد و نتواند.

یکی از گزینه های مورد بررسی در فساد، دروغ و فریب است؛ الان به صورت پررنگ می بینیم نامزدهای انتخاباتی در این زمینه مانور می دهند و اظهارات خلاف واقع دارند؛ برای مثال آمارسازی می کنند یا وعده هایی می دهند که به هیچ عنوان امکان پذیر نیست. مثلا آقای رئیسی می گوید پول قاچاق را بردارم و شغل ایجاد کنم. وعده های غیرعملی تا چه حد می تواند نشانه هایی از فساد در آینده باشد؟

اگر بازار سیاسی غیرشفاف باشد، هزینه مبادله در بازار سیاسی سنگین باشد و داوری مستقل نداشته باشیم، دروغ ها و تهمت شایع می شود، هرکسی سعی می کند با دروغ و سخنان غیرواقع رقیبش را از میدان به در کند و مشتری های بیشتری را برای رأی دادن جلب کند. امروز می گوید من یارانه را سه برابر می کنم، اینکه از چه منبعی این کار را خواهد کرد، معلوم نیست. چون این کار ظاهرا یک راه حل بیشتر ندارد و آن، چاپ اسکناس بدون پشتوانه است، این اقدام هم قطعا اقتصاد را به مرحله ورشکستگی می رساند.

چندی پیش رئیس کل بانک مرکزی هشدار داد که دیگر اقتصاد توان بیشتری ندارد.

این حجم نقدینگی که دولت احمدی نژاد به جامعه تزریق کرد، نشان می دهد اقتصاد، بیش از این کشش ندارد. الان هم شاید برخی از بانک ها در آستانه ورشکستگی باشند، زیرا اعلام ورشکستگی یک بانک مساوی است با تخریب نظام اقتصادی. آقای جهانگیری هم گفتند درباره بانک ها به دلیل حساسیت ملی صحبت نمی کنم.
در نتیجه اگر در بازار سیاسی شفافیت نداشته باشد، هزینه مبادله پایین نباشد، داوری مستقل هم در کنارش نداشته باشید، باید منتظر این اتفاق ها باشید که افراد کارشان را با دروغ پیش ببرند و وقتی هم نشد، مهم نیست. آقای احمدی نژاد قول های زیادی داد؛ حتی آن قدر گستاخ شده بود که می گفت ما جهان را مدیریت می کنیم. کسی نمی تواند حرفی به او بزند. اگر مطبوعات حرف می زدند، بسته می شدند. کسی می خواست جایی صحبت کند، تریبونی نداشت. اگر کسی می خواست به دلایلی شکایت کند، هم راه به جایی نمی برد. ترامپ گفت این آقایان وارد کشور نشوند. یک قاضی معمولی گفته او را نقض کرد. دوباره حکم دادند و قاضی معمولی دیگری، باز هم این حکم را نقض کرد. قاضی مستقل یعنی اینکه طبق قانون، قانون را اجرا کند؛ اما آقای احمدی نژاد هرچه خواست، گفت و هر کاری خواست، کرد و به کشور خسارت زد و رفت.

زمانی که آ قای احمدی نژاد وعده می داد، مردم هنوز طعم این همه تخریب را نچشیده بودند؛ ولی الان تخریب رخ داده و همه فجایع را دیده اند و در این وضعیت آقای رئیسی و قالیباف باز هم چنین وعده هایی می دهند. این وضعیت، نشان از آن ندارد که اوضاع بدتر از آن دوره می شود؟

اینها شعارهایی است که امکان تحققش نیست؛ ولی شک نکنید با انتخاب این دو نفر اوضاع اقتصاد ایران بدتر از زمان احمدی نژاد خواهد بود؛ چون اینها می توانند راحت تر و بی واهمه تر تصمیمات غلط بگیرند و این توان برای احمدی نژاد نبود. اینها به اندازه کافی این توانمندی را دارند و واقعا هم تیر خلاصی به اقتصاد ایران خواهند زد.