اقتصاد دانش‌بنیان چگونه کار می‌کند؟
اقتصاد ایرانی: یکی از اصول مورد تاکید اقتصاد مقاومتی حرکت در جهت اقتصاد دانش بنیان است؛ در بند دوم سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغ شده از سوی مقام معظم رهبری «پیشتازی اقتصاد دانش بنیان، پیاده سازی و اجرای نقشه جامع علمی کشور و ساماندهی نظام ملی نوآوری به منظور ارتقاء جایگاه جهانی کشور و افزایش سهم تولید و صادرات محصولات و خدمات دانش بنیان و دستیابی به رتبه اول اقتصاد دانش بنیان در منطقه مورد تاکید قرار گرفته است.»
به گزارش خبرآنلاین، براساس این سیاستها بدون رفتن به سمت اقتصاد دانش بنیان، چندان امیدی نمی توان داشت که ایران بتواند بخشی از اهداف سند چشم انداز را محقق کند. از سویی تجربه اقتصادهای پیشرفته نشان می دهد که آنها پس از عبور از دوره اقتصاد صنعتی، به مرحله اقتصاد اطلاعاتی و اقتصاد دانش بنیان وارد شدند. از همین رو،توصیه اقتصاددانان این است پیش زمینه های اقتصاد دانش بنیان در همه سیاستگذاری ها لحاظ شود.
سالهاست که سیاستگذاران اقتصادی همواره خود را با این پرسش مواجه می بینند که چرا با وجود آنکه سرعت رشد علمی ایران در برخی شاخه ها رتبه اول منطقه را داراست، اما هنوز در دریای مشکلات اقتصادی غرق هستیم و نتوانسته ایم خود را از وابستگی به نفت برهانیم؟
طبق تعریف سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، «اقتصاد دانش بنیان، اقتصادی است که بر اساس تولید و توزیع و کاربرد دانش و اطلاعات شکل گرفته و در آن سرمایه گذاری در دانش و صنایع دانش پایه مورد توجه خاص قرار می گیرد.»
در واقع صنایع دانش بنیان صنایعی است که در آنها سطح بالایی از سرمایه گذاری به ابداع و نوآوری اختصاص می یابد و فنآوری های کسب شده با شدت بالایی مصرف می شوند و نیروی کار از تحصیلات عالی برخوردار است. طبیعتا در آن صورت درآمد کشور بر پیشرفت های علمی استوار می شود و نه دلارهای نفتی.
دیگران چه کاشتند؟
واقعیت های پیرامون بنگاههای اقتصادی در کشور ما حکایت از آن دارد که علیرغم اینکه دارای یکی از سریع ترین آمار رشد علمی در منطقه هستیم، اما بنگاه های اقتصادی ما نتوانسته اند همپای دانشگاه پیش بروند. آنچنانکه مقایسه نماگرهای اقتصاد دانش بنیان در ایران و کشورهای منتخب از فاصله زیاد ایران با شرایط اقتصاد دانش بنیان در این کشورها حکایت دارد.
بهروز هادی زنوز اقتصاددان در این رابطه می گوید: «یکی از مهمترین الزامات اقتصاد دانش بنیان سرمایه انسانی نیرومند و کارآمد است. علاوه بر این، اقتصاد دانش بنیان به یک زیرساخت اطلاعاتی پویا نیاز دارد تا بتواند ارتباطات موثر، انتشار و پردازش اطلاعات را میسر کند و بالاخره یک نظام ملی نوآوری لازم است که کارآمد باشد.»
او با اشاره به تجربه کره جنوبی در توسعه صنعتی می گوید: «کره جنوبی در آغاز حرکت به سوی صنعتی شدن، ابتد از صنعت نساجی حمایت می کرد، اما وقتی دستمزدها بالا رفت و دیگر نمی توانست با نیروی کار ارزان در بخش تولید هند و چین مقابله کند، دو راه در پیش رو داشت؛ یا باید از صنعت نساجی به صنایع دیگر عبور می کرد یا همچنان یک صنعت بیمار را حمایت می کرد و البته راه اول را انتخاب کرد؛ یعنی از صنایع نساجی به سوی صنایع سنگین رفت و حمایت خود را بر روی این صنایع متمرکز کرد. یک مدت صنایع سنگین را مورد حمایت قرار داد. جهت گیری تازه صادرات نگر بود، بنابراین به سمت توسعه صادرات رفتند و به بلوغ رسیدند. بعد از آن به سمت صنایع ماشین سازی رفت و سپس به سمت صنایع الکترونیک متمایل شد و بعد از آن هم به سمت حمایت از ابداعات و دانش فنی رفت. امروزه حمایتی که دولت کره انجام می دهد به گونه ای است که در نظام ملی نوآوری خود، دانشگاهها مسئول علوم و تحقیقات کاربردی هستند و موسسات مسئولی، کارآفرینی را بر عهده دارند. دولت به اینگونه تحقیقات کمک می کند درحالی که به صنعت کمک نمی کند چراکه مشمول آزادی تجارت است.»
از آنجایی که برای دستیابی به اقتصاد دانش بنیان باید شرایط لازم برای ابداع و نوآوری فراهم شود تا توانایی تبدیل ایده ها به محصولات از طریق سرمایه گذاری، به تولید محصولات جدید منجر شود، وجود محیط مناسب اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و قانونی برای سرمایه گذاری، تولید و تجارت، آموزش و تعلیم و تربیت یا سرمایه گذاری در سرمایه انسانی، سیاستهای حمایتی دولت و فناوری اطلاعات و ارتباطات از جمله پیش نیازهای اقتصاد دانش بنیان است.
نفت مانع است یا راهگشا؟
رصد مطالعات و پژوهشهای جهانی در خصوص مولفه های موثر بر شتاب بخشی برنامه های توسعه اقتصادی کشورها بیانگر تمرکز بیش از پیش مطالعه گران بر تاثیر فوق العاده سرمایه انسانی بر منحنی رشد اقتصادی است. این در حالی است که در کشور ما کارخانه ها تولیدی و همچنین بنگاههای بازرگانی، با جوانان جویای کاری مواجه هستند که تنها دارایی و اندوخته آنها پس بیش از 15 سال تحصیل، مقداری فرمول و عدد و رقم است.
بهروز هادی زنوز با تاکید بر اینکه اگر در نظام آموزشی، نظام انگیزشی درست کارگذاشته شده باشد و رویکرد صادراتی باشد، تقاضا برای تحول تکنولوژی به وجود خواهد آمد، می گوید: «وقتی تقاضا به وجود آمد، ابداعات شکل می گیرند. اگر در یک نظام ملی که ظرفیت خلق نوآوری ارزان را دارد، با کمک دولت مثال نانوتکنولوژی، بایاتکنولوژی، هوافضا و الکترونیک رشد کند، در این صورت تحقیقاتی صورت می گیرد و به نوآوری هایی هم منجر می شود.»
او اضافه می کند: «البته این حمایتها در جایی قطع شوند و تبدیل به کارآفرینی و شرکت های نوآور شوند و محصولات جدیدی را نه فقط به بازار داخل بلکه به بازار جهانی عرضه کنند. »
راه میان بر
یکی ازموانع توسعه اقتصاد دانش بنیان در تجربه کشورهای نفت خیز جهان دیده می شود. در اقتصادی که تمام درآمد آن از محل خام فروشی نفت تامین می شود، صحبت از اقتصاد دانش بنیان غیر منطقی و غیر اصولی تلقی خواهد شد. زیرا در این کشورها ساختارهای دولت براساس مدیریت دانش نیست و به همین دلیل پیشرفت دور از دسترس می ماند.
حتما باید یکی از راههای توسعه اقتصاد دانش بنیان، قطع وابستگی درآمدهای دولت به نفت باشد، هرچند توسعه می شود که از درآمد نفتی برای حمایت از شرکتهای دانش بنیان یک امر ضروری است که می تواند به عنوان مشوق بنگاههای دانش بنیان مورد توجه قرار گیرد، اما در گام نخست وقتی کشور خود را بی نیاز از درآمد نفت ببیند برای اقتصاددانش بنیان جایگاه ویژه ای قایل خواهد شد.
از سویی در نگاه جهانی تکیه بر اقتصاد سنتی، مهمترین مانع تحقق اقتصاد دانش بنیان شناخته شده است. در نهایت فراموش نباید کرد که برقراری ارتباط میان شرکت های دانش بنیان و صنعت، فرصت های شغلی جدید ایجاد می کند و می تواند گره گشای یکی دیگر از ابر چالش های اساسی کشور یعنی اشتغال باشد.
