معرفی حلقه مفقوده اشتغال

اقتصاد ایرانی: معاونت امور اقتصادی سازمان برنامه و بودجه در گزارشی به بررسی ریشه های عدم همبستگی رشد اقتصادی و اشتغال در بخش صنعت پرداخته است. این گزارش که با عنوان «راهبرد رشد تولید توام با اشتغال در بخش صنعت ایران» اخیرا ازسوی دستگاه یادشده انتشار یافته است، نشان می دهد که رشد در بخش صنعت ایران عمدتا از طریق بنگاه های بزرگ حاصل می شود. این درحالی است که بنگاه های کوچک و متوسط نقش پررنگ تری در رشد اشتغال این بخش دارند.

به گزارش تعادل، پژوهش ها درخصوص رابطه رشد اقتصادی و اشتغال در بخش صنعت حاکی از آن است که صنایع متوسط بیشترین پتانسیل را در ایجاد اشتغال دارند. از این رو فراهم کردن شرایط برای تبدیل صنایع کوچک به متوسط بهترین راه برای ایجاد اشتغال در بخش صنعت است. گرچه سهم بنگاه های کوچک و متوسط در ایجاد ارزش افزوده مانند بنگاه های بزرگ چشمگیر نیست اما شکل گیری شبکه یی از بنگاه های کوچک و متوسط می تواند فضای اشتغال صنعتی را متحول کند.

معاونت اقتصادی سازمان برنامه و بودجه در گزارش اخیر خود به نکته جالبی اشاره کرده و آن هم سهم اندک صنایع متوسط در صنعت ایران است، به طوری که بخش عمده صنایع ایران کوچک یا بزرگ هستند. بر این اساس، نقش صنایع متوسط در ارزش افزوده و اشتغال کمتر از صنایع کوچک و بزرگ است. براساس این گزارش، شواهد آماری نشان می دهد موانعی بر سر راه توسعه و تبدیل بنگاه های کوچک به متوسط وجود دارد. نکته تامل برانگیز در این خصوص، این است که به نظر می رسد وقتی بنگاه ها از یک حدی بزرگ تر می شوند صاحب شرکایی از بخش عمومی می شوند و احتمالا یکی از دلایل بی علاقگی کارفرمایان بنگاه های کوچک برای توسعه بنگاه تحت مدیریت یا مالکیت شان همین مساله باشد.

نقض رابطه دیرینه رشد و اشتغال

در دهه اخیر دیدگاه رایج در مورد رابطه خودکار بین رشد اقتصادی و اشتغال مورد تردید قرار گرفته و نشان داده شده که رابطه بین اشتغال و رشد اقتصادی ثابت نیست. در این خصوص، در سال های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۵، در اقتصاد ایران شاهد نرخ های رشد اشتغال به مراتب کمتر از نرخ های رشد اقتصادی کشور بودیم که از آن به عنوان رشد بدون اشتغال یا رشد کم اشتغال یاد می شود. در بخش صنعت نیز پدیده یادشده با شدت بیشتری یا به شکل روشن تری اتفاق افتاده است. مطالعه حاضر به دنبال پاسخ به این سوال است که علت وقوع این پدیده چیست؟ از جنبه نظری، پیشرفت فناوری و ساختار اقتصادی بنگاه های فعال در اقتصاد کشور می تواند در وقوع این پدیده موثر باشد. در صورت کند بودن رشد اقتصادی، پیشرفت فناوری می تواند به صرفه جویی در استفاده از نیروی کار برای تولید هر واحد محصول منجر شود که نتیجه آن وقوع رشد تولید مثبت بدون رشد اشتغال است. از منظر ساختار بنگاهی، معمولا سهم بنگاه های کوچک از تعداد کل بنگاه های فعال بسیار زیاد است. اگرچه بنگاه های کوچک سهم بالایی در اشتغال دارند، اما عمده ارزش افزوده در بنگاه های بزرگ ایجاد می شود. بنابراین، اگر بنگاه های کوچک کاهش و بنگاه های بزرگ توسعه یابند، این امکان وجود دارد که ضمن افزایش تولید با کاهش اشتغال مواجه شویم.

در این رابطه، بررسی دوره ۱۱ ساله ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۵ بخش صنعت نشان می دهد که از یک طرف بنگاه های کوچک توانسته اند نقش خود را به دلایل مختلفی در ایجاد اشتغال ایفا کنند و بسیاری از آنها تعطیل شده اند. از طرف دیگر رشد اقتصادی به دست آمده عمدتا با مشارکت بیشتر بنگاه های بزرگ حاصل شده است. بنابراین، اشکالات موجود در ساختار بنگاهی می تواند به وقوع پدیده رشد بدون اشتغال در ایران منجر شود. این گزارش می افزاید که بخش عمده بنگاه ها در ایران یا کوچک یا بزرگ هستند و بنگاه های متوسط توسعه کافی پیدا نکرده اند. به عبارت دیگر، بنگاه های صنعتی در بدو تاسیس عمدتا یا بزرگ یا کوچک بوده اند و در فرآیند رشد و تکامل، بنگاه های کوچک تبدیل به بنگاه های متوسط نشده اند.

سکون اشتغال صنعتی

گزارش حاضر به بررسی تحولات ارزش افزوده و اشتغال بخش صنعت در دوره ۱۳۹۵-۱۳۸۶ پرداخته تا از این زاویه، ارتباط منطقی میان رشد اقتصادی در بنگاه های بزرگ، متوسط و کوچک و اشتغال در این بخش ها برقرار کند. این پژوهش عنوان می کند که در دوره ۱۱ ساله مورد بررسی، متوسط رشد سالانه کل اشتغال و شاغلان بخش صنعت کشور به ترتیب ۰٫۸ و ۰.۱ درصد بوده است. در حالی که طی همین دوره تولید ناخالص داخلی کشور و ارزش افزوده بخش صنعت کشور به ترتیب ۲.۳ و ۳.۳ درصد در سال رشد کرده است. بدین ترتیب پدیده عقب بودن رشد اشتغال فارغ از کیفیت آن، از رشد تولید مشخص است. شاخص کل اشتغال کشور از ۱۰۰ در سال ۱۳۸۴ به ۱۰۹.۶ در سال ۱۳۹۵ رسیده است. در حالی که شاخص تولید ناخالص داخلی طی این دوره از ۱۰۰ به ۱۲۸.۷ افزایش یافته است. در سطح کشور طی ۱۱ سال مورد بررسی، ۷ سال نرخ رشد تولید بیشتر از رشد اشتغال بوده است (در سال ۱۳۸۷، کاهش رشد تولید کمتر از رشد اشتغال بوده است). در میان این ۷ سال، طی ۳ سال ۱۳۸۹، ۱۳۹۰ و ۱۳۹۳، با وجود مثبت بودن رشد تولید، رشد اشتغال منفی بوده است. در سطح بخش صنعت، طی ۱۱ سال اخیر، در ۸ سال رشد ارزش افزوده بخش صنعت از رشد اشتغال بیشتر بوده و از میان این ۸ سال، رشد مثبت ارزش افزوده صنعت در ۵ سال با کاهش اشتغال بخش صنعت همراه بوده است. شاخص اشتغال بخش صنعت کشور از ۱۰۰ در سال ۱۳۸۴ به ۱۰۰٫۷ در سال ۱۳۹۵ رسیده است (تقریبا ثابت بوده است). در حالی که شاخص ارزش افزوده بخش صنعت طی این دوره از ۱۰۰ به ۱۴۳.۲ افزایش یافته است.

تقابل تولید ارزش آفرین و تولید اشتغال زا

نتایج بررسی نشان می دهد بخش عمده ارزش افزوده متعلق به صنایع بزرگ است؛ ولی بخش عمده اشتغال به صنایع کوچک تعلق دارد. در سال ۱۳۹۰، سهم ارزش افزوده صنایع کوچک، متوسط و بزرگ به ترتیب ۴۲.۹، ۳.۸ و ۵۳.۳ درصد و در سال ۱۳۹۳ به ترتیب به ۳۷.۵، ۳.۹ و ۵۸.۶ درصد تحول یافته است. در سال ۱۳۹۰، سهم اشتغال صنایع کوچک، متوسط و بزرگ به ترتیب ۷۰.۱، ۴.۳ و ۲۵.۶ درصد بوده است. در حالی که در سال ۱۳۹۳ ارقام یادشده به ترتیب ۶۹.۷، ۴.۱ و ۲۶.۲ درصد بوده است. بنابراین، طی دوره ۱۳۹۳-۱۳۹۰، از سهم ارزش افزوده و اشتغال صنایع کوچک کاسته شده و به سهم اشتغال و ارزش افزوده صنایع بزرگ افزوده شده است. همچنین، در سال ۱۳۹۳، حدود ۷۳٫۸ درصد اشتغال متعلق به صنایع کوچک و متوسط بوده است، در حالی که سهم ارزش افزوده این صنایع ۴۱.۴ درصد بوده است. بنابراین، توسعه صنایع کوچک و متوسط به توسعه اشتغال کمک بیشتری می کند، ولی توسعه صنایع بزرگ بیشتر به افزایش ارزش افزوده و تولید کمک می کند.

یافته های این پژوهش نشان می دهد که بخش صنعت طی دوره ۱۳۹۰-۱۳۸۴ با پدیده رشد بدون اشتغال مواجه بوده است و در سال های ۱۳۹۲-۱۳۹۱ با پدیده رشد اشتغال همراه با کاهش تولید و مجددا در سال ۱۳۹۳ با رشد بدون اشتغال و درنهایت در دوره ۱۳۹۵-۱۳۹۳ با رشد تولید همراه با اشتغال روبه رو بوده است. بنابراین، هم راستایی رابطه اشتغال با تولید در برخی سال ها نقض شده است و به سادگی نمی توان انتظار داشت با افزایش تولید لزوما اشتغال افزایش یابد.

وزنه سنگین بنگاه های کوچک در اشتغال صنعتی

بررسی انجام شده نشان می دهد که دلیل اصلی کاهش اشتغال بخش صنعت طی دوره ۱۳۹۰-۱۳۸۴، کاهش اشتغال در صنایع کوچک با کارکنان کمتر از ۱۰نفر کارکن بوده است و دلیل افزایش اشتغال بخش صنعت طی دوره ۱۳۹۵-۱۳۹۰ نیز افزایش اشتغال در این کارگاه ها بوده است. بنابراین، رفتار تغییرات اشتغال در صنایع کوچک کمتر از ۱۰نفر کارکن در رفتار تغییر اشتغال بخش صنعت بسیار تعیین کننده است، چون بخش عمده اشتغال صنعتی متعلق به این گونه صنایع است. این گزارش عنوان می کند که تکمیل کردن زنجیره تولید کالاها و ارتباط دادن صنایع کوچک و متوسط به صنایع بزرگ می تواند به توسعه متوازن بخش صنعت کمک کند و به رشد همزمان تولید و اشتغال منجر شود. ارتباط بنگاه های کوچک و متوسط با بنگاه های بزرگ برای تجاری سازی نوآوری ها نیز ضروری است. افزون بر اینها، تمرکززدایی در صنایع بزرگ و برون سپاری برخی فعالیت های تولیدی به صنایع کوچک و متوسط، می تواند به تقویت توان رقابت پذیری بنگاه های بزرگ کمک کند.