موانع و آرزوها در جاده ابریشم

اقتصاد ایرانی: رویکرد چین در قبال خاورمیانه شامل سیاست عدم مداخله و پشتیبانی از پروژه های اقتصادی محلی بوده است که درس خوبی برای کشورهای دیگر فراهم می کند. اما هم زمان با آنکه طرح یک کمربند، یک جاده شروع می شود، نقش چین در منطقه خاورمیانه و آفریقای شمالی تغییر پیدا خواهد کرد.

ژی جین پینگ، رئیس جمهور چین در سال ۲۰۱۳ طرح «یک کمربند، یک جاده» را معرفی کرد. این طرح یادآور میراث مشترک چین و خاورمیانه و خاطرات آن ها از سرزمین های باستانی و جاده ابریشم دریایی است که امپراتوری چین را به جهان عرب متصل می کرد. چین به دلیل سیاست های برخاسته از طرح یک جاده، یک کمربند عمداً نگاه خود را به غرب دوخته است. دولت چین مناطق اوراسیا و آفریقا را به عنوان اولویت های خود برای همکاری های بین المللی و امضای تفاهم نامه های جدید در نظر می گیرد.

امروزه نفت، گاز طبیعی و بازارهای خاورمیانه منابع درآمدی مهمی هستند که بر روی زندگی روزمره مردم در چین تأثیر می گذارند. چین در سال ۲۰۱۷ تقریباً ۲۰۰ میلیون تن نفت از منطقه خاورمیانه و آفریقای شمالی (MENA) وارد کرد که تقریباً نیمی از کل واردات نفت خام این کشور بوده است. بازار تولید داخلی چین به طور فزاینده ای در حال اشباع شدن است. به همین خاطر رهبران چین امید بالایی برای صادر کردن محصولات خود به منطقه خاورمیانه و آفریقای شمالی دارند. تقریباً ۴۵۰ میلیون مصرف کننده در این منطقه وجود دارد.

چین در سال ۲۰۱۷ به بزرگ ترین سرمایه گذار خارجی در خاورمیانه تبدیل شد و قراردادهایی به ارزش ۳۳ میلیارد دلار را با کشورهای عربی به امضا رساند. همان سال ارزش مبادلات تجاری بین چین و اعراب به ۱۹۱ میلیارد رسید. ایران و چین نیز در این سال ۳۷ میلیارد دلار مبادلات تجاری داشتند. سطح تجارت بین اسرائیل و چین نیز ۱۹ درصد افزایش پیدا کرد و به ۱۲ میلیارد دلار در سال رسید. ارزش مبادلات تجاری بین چین و ترکیه نیز در این سال ۲۶ میلیارد دلار بوده است.

همکاری های فرهنگی و اقتصادی زیادی بین چین و خاورمیانه شکل گرفته اند. چین بر خلاف روسیه و غرب حضور نظامی گسترده ای در خاورمیانه ندارد. در عوض، چین فعالیت های اقتصادی قابل توجهی در این منطقه داشته است که شامل ساخت وساز بنادر دریایی، بزرگراه ها، نیروگاه های هسته ای، پارک های صنعتی و پالایشگاه های نفت می شوند. علاوه بر این، بانک های چینی شعبه هایی را در نقاط مختلف منطقه باز کرده اند. قدرت های سنتی این منطقه را به عنوان یک میدان نبرد تصور می کنند. اما قدرت های در حال ظهور همچون چین و هند معتقدند که منطقه خاورمیانه و آفریقای شمالی یک بازار بکر و دست نخورده است. به همین خاطر دولت چین در بیشتر موارد از لحاظ سیاسی بی طرفانه عمل کرده است و از مداخله در امور داخلی کشورها و مناقشات منطقه ای پرهیز می کند. دولت چین بیشتر نگران تهدیدهای امنیتی برای پروژه های خارجی خود است. به طور کلی، دولت چین از یک سیاست خارجی مصلحت طلبانه و توسعه گرا در خاورمیانه پیروی می کند که در آن کمتر بر روی ایدئولوژی کمونیسم یا فعالیت سیاسی تأکید شده است.

به طور ویژه، چین خلاقیت و نوآوری زیادی در پیاده سازی اصول دیپلماتیک سیاست های خود در قبال منطقه نشان داده است. این سیاست ها شامل موارد زیر می شوند: ۲-عدم مداخله در امور داخلی کشورهای دیگر. ۲-پیروی از استراتژی عدم تعهد (اجتناب از اتحاد نظامی با قدرت های منطقه). ۳-عدم ساخت پایگاه های نظامی در کشورهای خارجی. ۴-چین کمک های خارجی خود را مشروط به هیچ خواسته سیاسی نمی کند. اما هم زمان با آنکه حضور چین در منطقه در سال های آتی پررنگ تر می شود، احتمالاً با موقعیت های غیر قابل پیش بینی روبرو می شود که اعمال تغییرات در اصول دیپلماتیک این کشور را اجتناب ناپذیر خواهد کرد.

چین از سیاست «عدم دشمن تراشی» در منطقه خاورمیانه پیروی می کند. اما در سال های اخیر رهبران چین سطح تعاملات نظامی خود با قدرت های خاورمیانه را به تدریج افزایش داده اند. البته آن ها هم زمان بر روی تقویت قابلیت خود در فراهم سازی کمک ها و کالاهای عمومی برای مردم منطقه نیز تمرکز کرده اند.

چین ناوگان های نیروی دریایی خود را به خلیج عدن فرستاده است. چین از سال ۲۰۰۹ تا آگوست ۲۰۱۸ سی ناوگان خود را به سمت خلیج عدن و آب های آزاد سومالی اعزام کرد. این ناوگان ها از بندر جیبوتی، بندر مومباسا در کنیا، بندر سلطان قابوس در عمان، بندر کراچی در پاکستان و دیگر بنادر دریایی نزدیک به دریای سرخ و اقیانوس هند غربی بازدید کرده اند. این ناوگان ها در راستای محافظت از کشتی کمک های غذایی سازمان ملل و کشتی های تجاری بین المللی در مقابل راهزن ها و همچنین نجات دادن چینی ها و ملیت های دیگر استفاده شده اند.

در هر صورت، حضور نظامی محدود این کشور در خاورمیانه نشان می دهد که رهبران چین مشارکت در نظام حاکمیت امنیتی منطقه را به نفع خود می دانند. چین به دلیل پیروی از اصل عدم مداخله از مناقشات نظامی در منطقه دوری کرده است. اما رهبران چین خواستار این هستند که نیروی نظامی چین به طور مشروع نقش مثبتی در منطقه ایفا کند.

چین یک پایگاه لجستیک در جیبوتی ساخته است. رهبران چین برای مدتی طولانی مخالف ساخت پایگاه های نظامی در خاورمیانه بودند. آن ها ادعا می کردند که حضور پایگاه ها می تواند اوضاع امنیتی منطقه را بدتر کند و حتی باعث شروع جنگ های نیابتی بین کشورهای عربی شود. اما اسماعیل عمر گیله، رئیس جمهور جیبوتی در مه 2015 اعلام کرد که دو کشور در حال مذاکره در مورد تأسیس یک پایگاه نظامی در منطقه اوبوک هستند. این پایگاه در نزدیکی پایگاه نظامی آمریکا قرار دارد و همین موضوع باعث نگرانی مقامات آمریکایی شده است. این پایگاه به طور رسمی در آگوست 2017 توسط نیروی دریایی ارتش چین راه اندازی شد.

اما رهبران چین باید محیط سیاسی مساعدی را برای ساخت اولین پایگاه لجستیک خارجی خود فراهم می کردند. به همین خاطر آن ها به طور فعال در ساخت منطقه تجارت آزاد جیبوتی مشارکت کرده اند. سرمایه گذاری اولیه آن ها برای این پروژه تقریباً ۳۴۰ میلیون دلار بود. منطقه تجارت آزاد جیبوتی در آگوست ۲۰۱۸ با حمایت چین تکمیل شد.

چین بندر چندمنظوره دوراله را نیز در کنار پایگاه لجستیک خود ساخته است. در مجموع ۵۹۰ میلیون دلار برای این پروژه سرمایه گذاری شد. بودجه این بندر توسط شرکت «گروه بازرگانان چین» و بانک صادرات-واردات چین تأمین شده است.

چین در حال افزایش فروش سلاح به منطقه خاورمیانه و آفریقای شمالی است. حجم سلاح های فروخته شده توسط چین در مقایسه با آمریکا، اتحادیه اروپا و روسیه قابل توجه نیست. مطابق با گزارش موسسه تحقیقات صلح بین الملل در استکهلم، در سال ۲۰۱۲ ارزش تسلیحات فروخته شده توسط چین به این منطقه به ۷۵۳ میلیون دلار رسید. این در حالی است که دولت باراک اوباما ۲۸.۵ میلیارد دلار سلاح به کشورهای منطقه فروخته بود. اما شواهدی وجود دارد که نشان می دهند چین در حال افزایش سطح فروش تسلیحات به این منطقه است. برای مثال، ترکیه در سپتامبر ۲۰۱۳ اعلام کرد که سیستم دفاع موشکی اف دی-۲۰۰۰ را از چین خریداری خواهد کرد. چین در مزایده برگزار شده توانست دیگر تولیدکننده های سلاح را با قیمت فروش ۴ میلیارد دلار شکست دهد. البته دولت ترکیه در نهایت مجبور شد این معامله را به دلیل مخالفت آمریکا به حالت تعلیق درآورد. در صورتی که ترکیه از چین سلاح خریداری می کرد، انحصار کشورهای غربی در فروش سلاح به اعضای سازمان ناتو شکسته می شد. در سال های اخیر کشورهای عربی خلیج فارس از جمله امارات و عراق نیز خواستار خرید سیستم «پتروسور ۱» شده اند. این سیستم یک وسیله پرنده بدون سرنشین (پهپاد) است که قابلیت حمل موشک های BA-7 و YZ-212 را دارد.

چین در حال اجرای مانورهای نظامی مشترک در منطقه است. چین در سال های اخیر تعداد بیشتری از نماینده های نظامی خود را به خاورمیانه فرستاده است و چندین مانور نظامی مشترک را با کشورهای منطقه اجرا کرد. برای مثال، چین در سال های ۲۰۱۰، ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ مانورهای مشترکی را با ترکیه، عربستان صعودی و ایران برگزار کرد. علاوه بر این، چین و روسیه چندین مانور مشترک را در دریای مدیترانه شرقی برگزار کردند. اگرچه چین توانایی زیادی در افکندن قدرت سخت در منطقه نشان نداده است، اما مانورهای مشترک برگزار شده نشان دهنده تقویت قدرت نظامی نرم چین در منطقه خاورمیانه و آفریقای شمالی هستند.

چین در حال مشارکت در عملیات های حفظ صلح سازمان ملل در منطقه خاورمیانه است. ژی جین پینگ، رئیس جمهور چین در سپتامبر ۲۰۱۵ در اجلاس صلح سازمان ملل در نیویورک حاضر شد و اعلام کرد که چین هشت هزار نیروی حافظ صلح برای سازمان ملل پرورش می دهد که تقریباً معادل با ۲۰ درصد تعداد کل نیروهای این نهاد خواهد بود. علاوه بر این، او اعلام کرد که چین یک میلیارد دلار به صندوق صلح و توسعه سازمان کمک می کند. علاوه بر این، چین دو هزار نیروی حافظ صلح را برای دیگر کشورهای عضو سازمان آموزش می دهد. چین تا آوریل ۲۰۱۸ بیش از هشتصد سرباز به مأموریت های حفظ صلح سازمان ملل در منطقه خاورمیانه و آفریقای شمالی اعزام کرده است. سربازان چینی در پنج مأموریت سازمان ملل در منطقه مشارکت کرده اند: صحرای غربی (مأموریت سازمان ملل برای رفراندوم در صحرای غربی،۱۰ پرسنل)، دارفور سودان (مأموریت مشترک سازمان ملل و اتحادیه افریقا در دارفور، ۳۷۱ پرسنل)، لبنان (نیروی موقتی سازمان ملل در لبنان، ۴۱۸ پرسنل)، سودان جنوبی (مأموریت سازمان ملل در سودان جنوبی) و اسرائیل-فلسطین (سازمان ناظر بر آتش بس، ۵ پرسنل). رهبران چین به دنبال آن هستند که حمایت خود از استراتژی چند جانبه گرایی را نمایش و وظایف خود به عنوان یک قدرت مسئولیت پذیر را انجام دهند. این رویکرد چین در تضاد با یک جانبه گرایی و منفعت گرایی دولت آمریکا قرار خواهد داشت.

چشم انداز جدید چین

خاورمیانه و آفریقای شمالی به عنوان نقاط همگرایی جاده های ابریشم مدرن در نظر گرفته می شوند. جاده ابریشم جدید قاره های اروپا، آسیا و آفریقا را به هم متصل می کند. کشورهای حاضر در منطقه خاورمیانه و آفریقای شمالی به عنوان شرکای سیاسی و تجاری سنتی چین در نظر گرفته می شوند. چین هرگز هیچ بخشی از خاورمیانه را تحت استعمار درنیاورده است. علاوه براین، چین از لحاظ تاریخی هیچ مسئولیتی در قبال توسعه روابط دوجانبه دوستانه و سودمند با کشورهای حوزه خاورمیانه و آفریقای شمالی احساس نمی کند. اصول دیپلماتیک چین به این کشور اجازه می دهند که در رقابت با قدرت های جهانی در این منطقه دست برتر را داشته باشد. چین در حال تبدیل شدن از یک قدرت منطقه ای به یک قدرت جهانی است. به همین خاطر در نهایت با چالش هایی در این منطقه روبرو خواهد شد.

برای مثال، سیاست چین در پیروی از استراتژی عدم تعهد (عدم اتحاد با قدرت های منطقه ای) باعث می شود که چین دوست قابل اطمینانی در منطقه نداشته باشد. علاوه بر این، سرمایه گذاری های بزرگ چین در منطقه می تواند بار مالی زیادی را به کشورهای پذیرنده تحمیل کند. چین کار دشواری برای پیاده سازی دیپلماسی میانجیگری خود بین ایران و عربستان و همچنین بین اسرائیل و فلسطین پیش رو دارد. چین راه حل های مشخصی برای حل مناقشات در سوریه، یمن و لیبی ارائه نکرده است.

با وجود این، تعاملات اقتصادی، سیاسی، دیپلماتیک، نظامی و فرهنگی چین با کشورهای دیگر می تواند قابلیت این کشور برای مشارکت در نظام حاکمیت منطقه را تقویت کند. در نهایت، چین و کشورهای خاورمیانه روابط نزدیکی را به واسطه طرح یک کمربند، یک جاده شکل خواهند داد.