مسکن سازی برای فقرا؟!

پیش از اینکه عملکرد دولت آقای احمدی نژاد را در بخش مسکن مورد ارزیابی قرار دهیم بهتر است یک قدم به عقب تر از آن برگردیم و نگاهی به فعالیت بخش مسکن در گذشته داشته باشیم.  توجه کنید در دهه 70 به ویژه هنگام تدوین و اجرای برنامه سوم توسعه، بازاری کردن زمین و مسکن در دستور کار قرار گرفت. به عبارت دیگر در قانون برنامه سوم با وجود مخالفت های کارشناسی تصویب شد که دولت می تواند زمین های دولتی را به قیمت روز بفروشد. به این ترتیب تمام یارانه های بخش مسکن را از سوی تقاضای مصرف کننده به یکباره به تولید کننده منتقل شد. بخشودگی های مالیاتی، پرداخت وام و  تسهیلات از وجوه اداره شده از جمله تسهیلاتی بودند که دولت بدون قاعده به تولید کننده داده بود تا در عمل شاهد رشد تولید و افزایش کیفیت ساخت و سازها باشیم . از سوی دیگر همزمان شدن این جریان با به رسمیت شناخته شدن فروش تراکم توسط شورای عالی شهرسازی نه تنها باعث شد عرضه نسبت به تقاضا افزایش یابد بلکه موجب دامن زدن بر رشد قیمت ها هم شد. در همین دوره سرعت شاهد افزایش 60 تا 70 درصدی قیمت بودیم و قیمت مسکن از حدود 6 برابر درآمد سالانه خانوار از ابتدای دهه 70 به یکباره به 12 برابر درآمد سالانه خانوار در انتهای دهه 70 رسید.

در نتیجه در پیش گرفتن سیاست بازاری کردن زمین و مسکن و همچنین رسمی شدن فروش تراکم از سوی دولت علاوه بر رشد نجومی قیمت مسکن به گسترش حاشیه نشینی در اطراف کلان شهرها و فشار مضاعف به خانوارهای جوان منجر شد. بنابراین  در گذشته این اقدام از سوی مسوولان دولتی باعث شد تا زمین و مسکن به کالای سوداگری تبدیل شود.

در این میان مردم عادی قربانی این سیاست خطرناک دولت شدند.  تا اینکه دولت با اصلاحات در برنامه چهارم توسعه تصمیم گرفت کاستی های موجود در بخش مسکن را جبران کند و مانع بروز بحران در بخش مسکن شود. به همین جهت کوشید تا توسعه بخش های مولد و دانش بنیاد را در برنامه چهارم در محوربرنامه ها قرار دهد به همین خاطر در بخش مسکن برنامه جامعی را در دستور کار قرار داد تا برعدالت محوری تاکید داشته باشد.

اما در حقیقت دولت اصلاحات تلاش کرد اشتباه گذشته را جبران کند. هرچند دولت اصلاحات به این مساله پی برده بود اما از اهمیت بخش مسکن در مبارزات انتخاباتی غافل شد. به همین جهت بیشتر بر شعارهای آزادی تاکید داشتند. درحالیکه در میان عامه جامعه بخش مسکن از اهمیت بیشتری برخوردار بود. دولت آقای احمدی نژاد از این مساله آگاه شده بود به همین جهت از نگاه پوپولیستی در جهت تحقق اهداف سیاسی بهره برد. با توجه به اینکه برنامه چهارم توسعه نیز در بخش مسکن با نگاه عدالت محوری نوشته شده بود و حتی اصلاح طلبان از این امر غفلت کردند اما دولت نهم به خوبی از این فرصت استفاده کرد و با اولوبت دادن تحقق مسکن کم در آمدها در قالب پروژه مسکن مهر توانست توجه عامه مردم را جلب کند.

دولت نهم از میان حجم انبوه برنامه ها در قالب طرح جامع مسکن کشور تنها یک مورد آن یعنی تامین مسکن کم درآمدها در پایین ترین دهک جامعه را انتخاب کرد. البته اینکه نیت دولت آقای احمدی نژاد در اجرای این طرح لج و لجبازی با برنامه چهارم توسعه و یا تحقق شعارهای پوپولیستی بود، مشخص نیست. به هرصورت دولت به شکلی ناگهانی این طرح را برگزید و تکلیف کرد تا هرچه سریعترآن را اجرایی کند.حتی برای معقول جلوه دادن اجرای این طرح از برخی کارشناسان دعوت کرد تا نظرات خود را ارائه دهند. 

باتوجه به اینکه بنده مدیریت تدوین بخش مسکن کم درآمدها را در طرح جامع برعهده داشتم به این جلسات در دولت نهم دعوت شدم. اما بارها به دولت هشدار دادم اگر به این شیوه بخواهد پروژه مسکن مهر را اجرایی کند بطور حتم شکست خواهد خورد. در تمام این جلسات شرکت کردم و هربار به انها تاکید می کردم که فاجعه به بار خواهد نشست چراکه در زمینه زیربنایی امکانات لازم در اختیار نداریم، مدیریت ساخت تعاونی ها ناقص است باید نهاد سازی های لازم انجام گیرد  و تازه مسکن مهر تمام نیاز بخش مسکن کم درآمدها نبود بلکه باید تمام این برنامه ها همزمان اجرایی می شد و از همه مهمتر نظام مالی مسکن کم درآمدها بعنوان حلقه مفقوده بخش مسکن احیا می شد و بعد پروژه مسکن مهر اجرایی می شد. به همین دلیل تاکید کرده بودم پروژه مسکن مهر بحرانی در بخش مسکن ایجاد می کند که عواقب آن قابل جبران نیستند.

کارشناسان به دولت هشدارهای لازم را داده بودند اما دولت اعتنایی به این مسایل کارشناسی نکرد. حتی در پروژه مسکن روستایی نیز به دولت و بنیاد مسکن هشدار دادیم که اگر به این شیوه بخواهند به یکباره بدون نهاد سازی وام مسکن را افزایش دهند با چالش عظیم مواجه می شوند در در نتیجه در این پروژه نیز شکست خواهند کرد. اما دولت گوش خود را بسته بود و در نتیجه  پول بی حساب نفت نیز باعث شد تا دولت به راحتی از کیسه خلیفه ببخشد. به این ترتیب دولت وارد حوزه ساخت و ساز شد تا هرچه سریعتر اهداف خود را محقق کند در واقع هدف دولت استفاده تبلیغاتی از این طرح بود. لذا با ترزیق تمام بودجه بخش مسکن به پروژه مسکن مهر در واقع دیدگاه مهندسی عمران بر شهر حاکم شد در حالیکه شهر پدیده اجتماعی است و نباید نگاه مهندسی به آن شود. گسترش بی رویه شهری در اثر ساخت و سازها در مکان های نامناسب باعث شده مقوله مدیریت شهری نیز زیر سوال برود.

 حداقل دولت یارانه هایی که در بخش مسکن در ابتدای انقلاب ترزیق کرد بسیار مفید بود اما در این دولت ترزیق این پول به مسکن مهرتنها دود شد و به هوا رفت. اکنون نیز مشکل مسکن کم درآمدها حل نشده است و آمارها نشان می دهد کمتر از 10 درصد متقاضیان در خانه های ساخته شده، مستقر شده اند. البته این طرح تورم را برای اقتصاد کشور به بار آورد. بنابراین ایده مسکن مهر عواقب سنگینی بر اقتصاد ایران تحمیل کرده است که در آینده نزدیک آثار مخرب اقتصادی و اجتماعی خود را نشان خواهد داد. دقت کنید عجیب است که دولتی در شعارهای اقتصادی خود اعلام می کند که بخش مسکن لوکوموتیو اقتصاد ایران است. در هیچ کجای دنیا سابقه ندارد که بخش نامولد یعنی مسکن بعنوان بخش پیشرو اقتصاد دولتی معرفی شود اما این اتفاق عجیب و غریب در دولت آقای احمدی نژاد افتاده است.

تجربه گذشته نشان می دهد دولتمردی که ضرورت اجتماعی و اقتصادی را درک نکند قدرت او را ترک می کند. خواه اصلاح طلب باشد یا اصول گرا و این ضرورت را اجماع کارشناسی تعیین می کند نه شعارهای انتزاعی که بیشتر جنبه تئوریک دارد. در همین شرایط دولت جدید باید برنامه چهارم توسعه را مورد بازنگری قرار دهد چراکه برنامه چهارم اوج شعور کارشناسی و برنامه ریزی در ایران است. برنامه چهارم این زمینه را دارد تا بحران مسکن را ساماندهی کند. خوشبختانه آن مجموعه بزرگی که این مطالعات کارشناسی را انجام داده اند در کشور هستند هرچند دولت نهم و دهم تمام این افراد زبده کارشناس را پراکنده کرد. لذا باید اجماع کارشناسی مجددا حاکم شود و برنامه چهارم با توجه به شرایط فعلی اقتصاد ایران به روز شود تا بتوان با جلب مشارکت عمومی به سمت حل مشکلات و ساماندهی این بخش حرکت کند. همانطور که مسکن نیاز عمومی است مشکلات آن ینز با مشارکت عمومی رفع خواهد شد.