این روزها سرمایه‌گذاران بزرگ جهان سرمایه‌های خود را به کجا می‌برند؟

الهام حیدری*: 

اگر به دانستن این موضوع علاقمندید که این روزها سرمایه گذاران بزرگ جهان سرمایه های خود را به کجا می برند و این روزها کجای جهان جذابیت سرمایه گذاری های کلان را دارد قطعاً پاسخی که می گیرید برایتان کمی تعجب برانگیز خواهد بود. آفریقا. بله قاره سیاره این روزها به قطب سرمایه گذاری جهان بدل شده است.

به گزارش پایگاه اینترنتی مجلۀ اکسپرس، طبق گزارش منتشر شده از سوی کنفرانس سازمان ملل در امور تجارت و توسعه روند سرمایه گذاری در قارۀ آفریقا، در سال گذشته از افزایش 5. 5 درصدی برخوردار بوده است. آفریقا در حال تبدیل شدن به مقصد اول سرمایه گذاران در جهان است و صندوق بین المللی پول بیشتر برای آفریقا در سال 2013 با ارتقاء موقعیت موزامبیک و نیجریه رشد اقتصادی 5.6 درصد را پیش بینی کرده بود. این در حالی است که طبق این گزارش جهان با رشد منفی 18درصد سرمایه گذاری مواجه بوده است.

شاید وقت آن رسیده که اندکی تصاویر ذهنی خود را از قاره سیاه و اهالی آن به روزرسانی کنیم . به ظرفیت های خاص این قاره در شرایط کنونی نگاهی مجدد بیاندازیم، چرا که به نظر می رسد، قاره سیاه این غول خفته شاید در آینده نه چندان دور شگفت آفرین خواهد بود. شاید با جذب سرمایه های جهانی و چرخیدن چرخه های اقتصاد با ایجاد شغل های بسیار و افزایش رفاه اجتماعی، شاخص های اجتماعی و اقتصادی در جهشی عظیم در درجات بالایی قرار گرفته و کم کم شاهد تغییر شکل جهان و قطب های اقتصادی و به تبع آن سیاسی و هژمونیک نظام بین الملل باشیم.

اما قبل از خوش بینی های فوق الذکر، بیایید علت جذب سرمایه ها و شرایط این قاره را بیش تر بررسی کنیم.

قاره عظیم آفریقا را 55 کشور در حال توسعه و به اصطلاح جهان سوم با حدود یک میلیارد نفر جمعیت با درجات رشد متفاوت، تشکیل می دهد.

برخی کشورهای شمال قاره آفریقا مانند لیبی، الجزایر، مصر و تونس به لحاظ شاخص های اقتصادی و استفاده از منابع طبیعی و مبادله آزاد تجاری با اتحادیه اروپا وضعیت بهتری نسبت به برخی کشورهای دیگر مانند چاد، مالی و بورکینافاسو و سومالی و غیره دارند. البته کشوری مثل افریقای جنوبی گرچه در شمال افریقا قرار ندارد اما جزء کشورهای توسعه یافته و نه حتی در حال توسعه و در طبقه بندی های امروز جهان محسوب می شود. در آفریقای شمالی از سرگیری روند تولید نفت در لیبی، روند سرمایه گذاری های خارجی در منطقه را 35درصد افزایش داده است.

غنا، کشوری که آن را مدل دمکراتیک آفریقای غربی می خوانند به کمک کشف اخیر منابع نفت، در حال افزایش رشد اقتصادی است. این کشور در سال 2012 رشد اقتصادی 7.9 درصد داشت.

قاره آفریقا سرزمینی غنی از لحاظ مواد خام و معدنی محسوب می گردد. وجود معادن مختلف طلا و الماس و فلزات و کانی ها و فسفات و غیره سال های مدیدی است که توجه سرمایه گذاران و شرکت های بزرگ اروپایی را به خود جلب کرده است. هم چنین وجود زمین های وسیع حاصل خیز با استعداد بالای کشت و امکانات بی شمار صنعت کشاورزی، ظرفیت های اقتصادی و تجاری قابل توجهی را در قاره افریقا خلق نموده است. و اتفاقاً به لحاظ علم بازاریابی افریقا بازار بکر و گسترده ای محسوب می شود. وفور مواد اولیه و نیروی کار ارزان این سرزمین را به یک فرصت بالقوه که عاطل و باطل رها شده است تبدیل نموده است.

شاید بنا بر این دلایل بود که اکنون افریقا به عنوان سرزمینی دارای اهمیت استراتژیک، در کانون توجه جدی قدرت های اقتصادی سنتی (آمریکا، انگلیس، فرانسه، و...) و قدرت های اقتصادی جدید (چین، هند، و برزیل و...) قرار گرفته است. و همواره اولویتی مهم و دائمی و قابل دوام در اولویت بندی های اقتصادی و تجاری این کشورها بوده است.
به راستی دورنمای چنین اقتصادی با چنین ظرفیت های عظیمی چه می تواند باشد ؟ و رشد تولید در چنین اقتصادی که امکانات بالقوه و ظرفیت های بسیاری دارد که بلا استفاده مانده است چگونه باید باشد؟

تولید، مهم ترین شاخص رشد و توسعه

از آن جا که مهم ترین شاخص در رشد اقتصاد تولید است در مطالعات روی سرعت رشد اقتصاد یک کشور بررسی تولید و مرز امکانات تولید یک کشور حائز اهمیت است .. 

یک اقتصاد کارآمد که از تمام منابع و امکانات موجود خود استفاده می کند و در واقع روی مرز امکانات تولید خودش قرار دارد در کوتاه مدت تولید فراتر از مرز امکانات تولید خود برایش سخت و کاربر و هم چنین زمان بر است بنابراین برای افزایش تولید یک یا چند کالای خاص باید از تولید کالا یا کالاهای دیگری بکاهد که همین تدبیر و جابه جایی باعث ثابت ماندن کل تولیدات کشور شده و رشدی در اقتصاد اتفاق نخواهد افتاد.

از این رو رشد اقتصادی برای چنین سیستمی سخت و چالش برانگیز است مانند رشد اقتصادهای بزرگ و توسعه یافته که به سختی و به طور مثال سالی نیم درصد اتفاق می افتد. اما آیا اقتصادافریقا روی مرز امکانات تولید خود قرار دارد؟

در اقتصادی که منابع تولید عملاً بدون استفاده و در پایین ترین مرز بهره وری مانده اند و به صورت کارگران بی کار، تولید زیر ظرفیت در کارخانه ها و زمین و منابع طبیعی بلا استفاده جلوه می کنند آیا می توان ادعا کرد که اقتصاد روی مرز امکانات تولید قرار دارد؟
پس اولین استراتژی و اولویت نخست چنین اقتصادی حرکت روی مرز امکانات تولید است و از آن جا که یکی از پیش نیازهای امر تولید تأمین مواد اولیه و جذب سرمایه گذاری و ارزآوری برای کشور است افریقا امروزه ناگزیر به پیشبرد روند جذب سرمایه گذاری و توسعه تجارت است.

شاید اکنون غول سیاه در حال بیدار شدن است و افریقا بالاخره آهنگ حرکت روی مرزهای تولید خود را نموده است. گواه مدعا رونق و انعطاف پذیری فعالیت اقتصادی منطقه غرب افریقا است که در اوایل ژوئیه سال جاری در جلسه شورای وزیران اتحادیه اقتصادی و پولی غرب افریقا در داکار مورد بررسی و تأکید قرار گرفت.

با وجود ادامه شرایط سخت اقتصاد بین المللی که اکثر مناطق جهان را به چالش کشیده است کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی و پولی غرب افریقا از یک شاخصه خوب فعالیت های اقتصادی و مالی برخوردار شده اند.

نرخ رشد تولید ناخالص داخلی واقعی در این کشورها در سال 2012 با شرایطی که ذکر شد 6.4 درصد بوده است و پیش بینی می شود تا پایان سال 2013 این رقم به 56.5  درصد برسد.

ضرورت تغییر ساختار رشد اقتصادی قاره افریقا

با این وجود شورا به کشورهای عضو توصیه نمود نسبت به تلاش های خود در مسیر رشد قوی و پایدار به منظور تحکیم امور مالی و تقویت اثربخشی هزینه سرمایه گذاری عمومی اقدام نمایند و خواستار تسریع در اصلاحات ساختاری منطقه شدند.

از سویی دیگر در مجمع سالانه گروه بانک توسعه افریقا که در اواخر ماه مه با حضور اقتصاددانان، وزیران و کارآفرینان در پایتخت مراکش برگزار شد اعلام گردید درست است که رشد 6.4 درصدی در سال 2012 باعث ایجاد چشم اندازهای امیدبخشی برای اقتصاد این قاره شد لیکن این رشد شامل همه نشده و بسیاری از مردم از آن بهره نبرده اند و افریقا برای ارتقای کیفیت رشد اقتصاد خویش باید تلاش نماید.

به همین دلیل در مجمع سالانه فوق الذکر بر روی ضرورت تمرکز بر تغییر ساختار تأکید فراوان شد. رونق فعالیت اقتصادی منطقه باعث شد که درخواست بانک توسعه آفریقا مبنی بر اجازه عملیات مربوط به اوراق قرضه در بازار مالی منطقه آفریقا به عنوان بخشی از عملیات کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی و پولی آفریقا و قانون نرخ بهره قانونی و مجازات های پولی در کشورهای عضو مورد تصویب شورا وزیران قرار گیرد.

باید توجه نمود که صادرات مواد اولیه و تولیدات کشاورزی تنها عامل رشد و توسعه اقتصاد افریقا نخواهد بود و ایجاد اشتغال و ارزش افزوده باید در صدر توجه نخبگان اقتصادی این قاره قرار گیرد. همان گونه که رئیس جمهور امریکا اوباما در سخنرانی خود در داکار، پایتخت سنگال اذعان نمود «آفریقا همواره به دلیل منابع طبیعی و پتانسیل بالای مواد خام در کانون توجهات جهانی قرار داشته اما این مسأله آفریقا را به یک صادرکنندۀ معمولی مواد خام و بدون ارزش افزوده تبدیل کرده است؛ روی کردی که برای آفریقا نه شغلی ایجاد می کند و نه در بلندمدت برای آن توسعه می آورد.»

تجارت موتور محرک توسعه آفریقا

در همایش اخیر مدیر عاملان شرکت های افریقا که در ژنو سوئیس برگزار شد ضمن بررسی اوضاع اقتصادی آفریقا اعلام گردید طی ده سال گذشته رشد تجارت در آفریقا چشم گیر بوده و صادرات کشورهای این قاره با300 درصد رشد از 150 به 600 میلیارد دلار رسیده است.

آمار رسمی نشان می دهد میزان داد و ستد برخی از کشورها مثل چین، برزیل و هند به آفریقا نشان از افزایش چشم گیر دارد و در طول ده سال گذشته میزان داد و ستد برزیل به آفریقا بیش از پنج برابر شده است. و تنها در طول دهه 90 حجم صادرات چین به افریقا 700 درصد رشد داشته است و در سال 2003 نسبت به سال 2002 دو برابر بوده است.

کشوری مانند چین با درک صحیح اهمیت راهبردی این قاره با تدوین یک طرح راهبردی بلندمدت توانسته است طی کم تر از دو دهه اخیر خود را به اولین شریک تجاری قاره آفریقا تبدیل نماید. درحالی که حجم روابط تجاری چین با آفریقا در سال 2000 به 10 میلیارد دلار می رسید، این رقم در پی تدوین و اجرای صحیح استراتژی اقتصادی این کشور درخصوص آفریقا؛ اکنون به رقمی بالغ بر 231 میلیارد دلار رسیده است.

همان گونه که گفته شد حجم مبادلات بازرگانی چین در سال 2012 با افریقا به رقم 231.1 میلیارد دلار رسیده است که از این میزان 73.4 میلیارد دلار صادرات چین به آفریقا می باشد و از رشد 48 درصدی نسبت به سال 2011 برخوردار بوده است. هم اکنون کشور چین به عنوان بزرگ ترین انبار مواد اولیه این قاره مطرح است.

در این میان جمهوری اسلامی ایران کشورمان به عنوان کشوری که سال ها با کشورهای مسلمان آفریقایی رابطه دوستی و برادری ویژه ای داشته است و در سازمان های بین المللی هم چون سازمان ملل و سازمان همکاری های اقتصادی و جنبش غیرمتعهدها و غیره همکاری های مطلوبی با کشورهای آفریقایی داشته است می بایست اهتمام ویژه ای به سرمایه گذاری و تجارت در این قاره خرج نماید.

*کارشناس روابط بین الملل اتاق ایران