رشد منفی نیروی کار را بیکار کرد
بررسی رابطه رشد منفی اقتصادی و اجتماعی در گفت و گو با علی اصغر سعیدی
وقتی دو تن از چهره های اقتصادی دولت یازدهم، گزارشی از وخامت وضعیت رشد اقتصادی ایران ارائه کردند، بر آن شدیم که آثار و پیامدهای اجتماعی رشد منفی اقتصادی ایران را مورد بررسی قرار دهیم. البته جست و جو در میان مطالعات و تحقیقات متخصصان جامعه شناسی در ایران برای بررسی این پیامدها و نیز واکاوی رابطه میان رشد اقتصادی و مسائل جامعه شناختی تقریباً بی نتیجه بود. از این رو گفت و گویی با «علی اصغر سعیدی» ترتیب دادیم تا او این رابطه را مورد تحلیل قرار دهد. سعیدی که جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه تهران است، می گوید که میان دو نهاد اقتصاد و اجتماع رابطه ای دوطرفه برقرار است.
* آقای دکتر، اخیراً پس از چند سال، گزارشی از وضعیت رشد اقتصادی ایران اعلام شده است که رشد منفی اقتصادی از منظر جامعه شناختی چه معنایی می تواند داشته باشد؟
اگر رشد اقتصادی را از منظر علم اقتصاد افزایش در مقدار کالاها و خدمات تولید شده در یک دوره زمانی مشخص تعریف کنیم، خواهیم دید افزایش تولید کالاها و خدمات به عوامل اجتماعی متعددی بستگی دارد. تولید را افراد و بنگا ه های اقتصادی ایجاد می کنند. این بنگاه نیروی انسانی را از میان جامعه و خانواده ها می گیرد و در مقابل کارشان به آنها دستمزد می دهد. با بروز رکود اقتصادی این رابطه قطع یا ضعیف می شود و بسیاری روابط دیگر اجتماعی هم تغییر می کند.
* آیا رابطه رشد اقتصادی و متغیرهای غیراقتصادی یا اجتماعی، رابطه ای مستقیم است؟ این پرسش را از آن جهت مطرح می کنم که برخی جامعه شناسان قائل به این رابطه مستقیم میان متغیرهای اقتصادی و اجتماعی نیستند.
بهتر است بگوییم رابطه دو طرفه است. برای مثال، تمامی شاخص های آموزشی تحت تاثیر متقابل با رشد اقتصادی است. حال آنکه، رشد کیفی آموزش عالی رشد اقتصادی را افزایش می دهد و رشد منفی اقتصادی میزان بیکاران پنهان و آشکار فارغ التحصیلان دانشگاهی را. اما تحقیقات شدت این رابطه روشن و پیچیدگی های آن را روشن تر می کند. من فکر می کنم صدها تحقیق در هر کدام از این رابطه ها انجام شده است و نه تنها وجود رابطه بلکه شدت رابطه را نیز اثبات کرده اند. البته نتایج این تحقیقات، زمان تا زمان و جامعه به جامعه می تواند متفاوت باشد. چرا که وقتی می گوییم آموزش، در هر مقطع آموزشی ده ها شاخص وجود دارد. وقتی می گویم رابطه سرمایه اجتماعی و رشد اقتصادی عوامل متعدی در این رابطه شرکت دارند. از اعتماد افراد به هم تا رابطه قوی. همه اینها با رشد اقتصادی در یک مجموعه هستند. چرا که کنش اقتصادی جدای از کنش های عاطفی و احساسی نیستند. به عبارت دیگر منفعت اقتصادی با منفعت اجتماعی با هم مرتبط اند.
اما جامعه شناسان وقتی رابطه بین رشد اقتصادی و نهادها و روابط اجتماعی را بررسی می کنند به عوامل اجتماعی بهای بیشتری می دهند. اگر شما به طور مثال به تاثیر رشد منفی اقتصادی بر نهاد خانواده نگاه کنید خواهید دید که وقتی درآمدهای افراد کاهش می یابد خانواده مانند بنگاه اقتصادی نیست که افرادش را اخراج کند، بلکه عکس العمل خانواده به شکل دیگری بروز می کند. رشد منفی اقتصادی ماشین های کارخانه را از کار می اندازد و اگر اقتصاد در رکود بماند تولید کننده وسایل تولید را می فروشد اما اعضای خانواده در مقابل فقر چه می کنند؟ دزدی، تن فروشی، انواع بیماری های روحی و روانی و فیزیکی گرفته تا طلاق و غیره. تفاوت دیگر خانواده و بنگاه اقتصادی در این است که وقتی دوره رکود تجاری سر برسد تولید کننده می تواند ماشین آلات خریداری کند و استخدام های جدید تری انجام دهد و کار تولید را از سر گیرد. با تمام مشکلاتی که وجود دارد اساساً احیای اقتصادی با احیای بنیان های خانواده فرق دارد. به بیان دیگر، خانواده شکست خورده و انواع آسیب های اجتماعی را دیگر نمی توان به سرعت ترمیم کرد. اگر اعتماد سست شود سرمایه اجتماعی را دیگر نمی توان شکل داد. اینها یا ممکن نیست یا ترمیم آن سال ها طول می کشد و ذهن آدم ها نیز به سادگی پاک شدنی نیست. این تاثیر از رابطه های موجود مشخص می شود. به طور کلی نیرو و سرمایه انسانی، نابرابری و توزیع درآمد، کیفیت زندگی، تاثیرات محیط زیستی، نهادهای اجتماعی مانند خانواده، دولت، مذهب همگی با رشد اقتصادی مرتبط هستند و در این مورد تحقیقات زیادی صورت گرفته است.
* میان اقتصاد و اجتماع کدام یک بر دیگری اصالت دارد؟
باید بگویم که تفاوت معرفت شناختی بین اقتصاددانان اعم از نهادگرایان و نئوکلاسیک ها و جامعه شناسان از سوی دیگر در این اولویت گذاری ها تجلی یافته است. می توان گفت اقتصاددانان به ویژه نهادگرایان وقتی رابطه اقتصاد و اجتماع را به طور کل مطالعه می کنند، اگرچه عوامل غیراقتصادی متعددی را مد نظر قرار می دهند اما این به این معنی نیست که آنها را تعیین کننده بدانند. یعنی منفعت طلبی و کنش اقتصادی است که در نهایت روابط و نهادهای اجتماعی را به وجود آورده است. جامعه شناسان بر خلاف نهادگرایان اقتصادی تاثیر اجتماع را تعیین کننده می دانند. منظورم این است که تاثیر عوامل اجتماعی بر اقتصاد را مطالعه و مهم می دانند. هر کدام هم این را با رویکرد متفاوتی گفته اند؛ برخی با رویکرد تاریخی و برخی با رویکرد مقایسه ای یا فرهنگی بیان کرده اند. برای اینکه جامعه شناس به این معتقد نیست که سود طلبی، روابط اجتماعی را به وجود آورده است. در حالی که تمامی اقتصاددانان حتی نهادگرایان اقتصادی اصالت را به اقتصاد می دهند. تحقیقات کلاسیک در هر دو زمینه بر همین مبناست. البته این به این معنا نیست که اثرات رشد اقتصادی بر شاخص های اجتماعی را مطالعه نمی کنند یا قبول ندارند. اما در نهایت از نظر آنان فرهنگ و اجتماع است که به رشد و توسعه اقتصادی منجر می شود. جالب است بدانید که بیشتر نظریه های اجتماعی از دل جامعه صنعتی و معضلات و پیامدهای انقلاب صنعتی بیرون آمد. بسیاری از جامعه شناسان کلاسیک اقتصاددان بودند. مثلاً پارسوتر یکی از اقتصاددانان دانشگاه هاروارد بود. ماکس وبر و مارکس - که البته کارهایی در هر دو حوزه دارند. اما اقتصاددانان اولویت را به اقتصاد می دهند. مثلاً در آرای آدام اسمیت مشهود است که معتقد بود ذات انسان منفعت طلب است. او از انسان اقتصادی صحبت می کرد. تحقیقات زیادی هم در بین جامعه شناسان اقتصادی صورت گرفته است که نشان می دهد کنش های غیر سود طلبانه، روابط اجتماعی را شکل می دهند. یا خانواده و مذهب هستند که جهت اصلی فعالیت های اقتصادی را تعیین می کنند و این فرهنگ و ارزش ها هستند که یک ملت و جامعه را سودطلب می کند که اگر سر سوزنی از آن کم شود گویی مصیبتی اجتماعی رخ داده است.
* موافقید، روی وضعیت ایران تمرکز بیشتری داشته باشیم؟ به نظر می رسد، عکس العمل جوامع در مقابل رشد منفی یا تغییر متغیرهای اقتصادی یکی نباشد؛ همان گونه که در سایر کشورها، رشد منفی به عنوان یک فاجعه قلمداد می شود و هرگاه رکودی رخ داده است، آثار این رکود اقتصادی بر جامعه مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته است اما در ایران حساسیت کمی در میان محققان و جامعه شناسان نسبت به رشد منفی اقتصادی در ایران برانگیخته می شود. این رویکرد ناشی از چیست؟
بله، واکنش ها یکی نیست؛ برای مثال می گویند آمریکایی ها در برابر ورشکستگی صبور تر هستند. از این رو که تعالیم سازمان مذهبی آن جامعه، آنها را به صبوری دعوت می کند. البته همان آموزه ها آنها را ریسک پذیر تر کرده. در حالی که فرهنگ ژاپنی ها ممکن است در زمان رکود یا ورشکستگی آنها را به خودکشی دعوت کند. فرهنگ آمریکایی ماجراجویی و ریسک پذیری را تشویق می کند و فرهنگ اروپایی نوعی محافظه کاری یا جمع گرایی را. البته حکم کلی نمی توان صادر کرد. در همین جامعه آمریکا تحقیقات تاریخی بین شمالی ها و جنوبی ها فرق می گذارد. یا در اروپا از سر اروپا گرفته تا انگلستان و ایرلند یا اروپای شمالی و مرکزی و جنوبی تفاوت های بسیاری در فرهنگ ها و تاثیرات اقتصادی متفاوتی وجود دارد. در جامعه ما هم که مانند سایر جوامع پیچیده تر شده این رابطه را باید مطالعه دقیق کرد تا بتوان حکمی صادر کرد. اما اندازه گیری شدت آنها نیاز به تحقیق دارد. متاسفانه اقتصاد نفتی و رانتیر ایران سبب شده است محققان اجتماعی به تاثیر این روابط کمتر بیندیشند. ما هنوز نمی دانیم به طور مثال چقدر فرهنگ یک منطقه جغرافیایی ما به رشد اقتصادی و فعالیت های افراد کمک می کند یا مانع این است. ما نمی دانیم چقدر نظام آموزش ما مانع رشد اقتصادی است.
* اجازه دهید، این پرسش را صریح تر مطرح کنم؛ چرا جامعه شناسان و صاحب نظران مسائل اجتماعی در ایران در تحقیقات خود به رابطه مسائل اقتصادی و اجتماعی بی تفاوت بوده اند؟
فکر می کنم یکی از مهم ترین عوامل نبود چنین تحقیقاتی نبود آمارهای پایه است. در کشورهای توسعه یافته مرتباً آمارهای اجتماعی منتشر می شود. آمار جرائم مختلف، اعم از دزدی، آمار طلاق، اعتیاد، خودکشی. وقتی جامعه شناس دسترسی به چنین آماری در سری های زمانی نداشته باشد نمی تواند روند آنها را ببیند و سپس به علل اقتصادی و اجتماعی آن بپردازد. توجه داشته باشید وقتی جامعه شناس معروف فرانسوی «امیل دورکیم» تحقیق معروف خود به نام خودکشی را یک قرن پیش نوشت تمامی داده ها موجود بود و او تنها به تحلیل آنها پرداخت. از جمله رابطه رشد اقتصادی و خودکشی. او می گوید دولت نماینده منفعت عمومی است و نتیجه جالبی که او به دست آورد، این بود که تنها کاهش رشد اقتصادی بر زندگی اقتصادی مردم قدم جلو نگذارد نتیجه آن بی هنجاری اقتصادی است. مردم برای هدایت کنش های اقتصادی یا بهتر بگویم تولید اقتصادی به قانون نیاز دارند. خودکشی یکی از نتایج ناهنجاری اقتصادی است. البته این تنها هنگام سقوط اقتصادی نیز بروز نمی کند. او معتقد است، خودکشی، هنگام رشد شدید اقتصادی نیز بروز پیدا می کند. البته او این را هم می گفت که خودکشی در بین پروتستان ها بیشتر بوده چون همبستگی اجتماعی کمتری در بین آنهاست. البته فراموش نکنیم که جامعه شناسی رشته ای در حال توسعه است که نقش موثری در حوزه های دیگر داشته است و با گسترش آموزش علوم اجتماعی می توان منتظر تحقیقات این چنینی بود. ضمن اینکه نمی توان حساسیت یا سوءظن دولت ها به علوم اجتماعی را که بیشتر رویکرد انتقادی دارند نادیده گرفت.
در این میان نباید محدود بودن دامنه فعالیت بخش خصوصی و گسترش بخش دولتی و نیز اقتصاد رانتیر را نیز از نظر دور داشت. بسیاری از بنگاه های بخش خصوصی در کشورهای توسعه یافته، جامعه شناسان را برای تحقیق پیرامون تاثیر عوامل اجتماعی بر رشد اقتصادی به استخدام د می آورند. به طور مثال در حال حاضر در منطقه «سیلیکونولی» در ایالت کالیفرنیای آمریکا چندین طرح تحقیقاتی انجام شده و مرتباً در حال انجام است تا تاثیر عوامل اجتماعی مانند روابط غیر رسمی و سرمایه اجتماعی را در رشد اقتصادی شرکت ها محاسبه کنند. اقتصاد رانتی ما نه تنها تخصیص بهینه منابع را برای اقتصاد تحت تاثیر قرار داده است، بلکه از انگیزه جامعه شناسان نیز برای پرداختن به این مطالعات کاسته است.
جامعه شناسان ایرانی بسیار در چند سال اخیر به سرمایه اجتماعی توجه کرده اند اگرچه، رابطه سرمایه اجتماعی با سرمایه های دیگر را فراموش می کنند؛ شاید به این دلیل که تقاضایی در این زمینه وجود ندارد. وقتی به صاحب صنعت می گویی، با افزایش اعتماد کارکنان، رشد بهره وری کارخانه نیز بیشتر می شود یا ارتباط گروهی و سازمان های اجتماعی کارگران در آن موثر است این مطلب را هضم نمی کنند و از فعالیت هر نوع تشکل کارگری واهمه دارند. برخی هم می گویند هنوز شعور کارگر ما به آلمانی ها نرسیده تا در هیات مدیره هم عضو باشند.
* بنابراین اگر سیاستگذاری اجتماعی را به نوعی جامعه شناسی کاربردی قلمداد کنیم، چطور با رشد اقتصادی رابطه برقرار می کند؟
رابطه این دو بسیار مهم است. سیاست اجتماعی را اگر مجموعه اقدامات دولت برای کاهش نابرابری تعریف کنیم به طور سنتی برای توازن بخشیدن بین نیروی «کار و سرمایه» و «عدالت و کارایی» مطرح شده است. این به معنای برقراری توازن برای امنیت اجتماعی و همبستگی اجتماعی است. در حقیقت نزدیک ترین حوزه تحقیقاتی که در علوم اجتماعی رابطه این دو را مطالعه می کند، سیاست اجتماعی است. جامعه شناسان خدمات زیادی به این حوزه مطالعاتی داشته اند. برای مثال، جامعه شناسی آموزش یا جامعه شناسی بهداشت به رشد سیاست اجتماعی کمک زیادی کرده اند. رابطه این حوزه ها با رشد اقتصادی به این نحو مورد توجه قرار می گرفت که اگر رشد اقتصادی کاهش یابد هزینه های اجتماعی نیز کاهش پیدا می کند. فرض ما در جامعه ای است که سیستم تامین اجتماعی مالیات ها را از بنگاه ها می گیرد و باز توزیع می کند و صرف هزینه های اجتماعی مثل آموزش و بهداشت می کند. در اوایل بیشتر بر تاثیر رشد اقتصادی بر عوامل اجتماعی تاکید می شد. اما تحقیقات جامعه شناسی نشان داد که کاهش فقر یا بهبود شاخص های آموزشی یا بهداشت و درمان عمومی نیز می تواند بر رشد اقتصادی موثر باشد. حتی در بخش خصوصی وقتی تحلیل هزینه - فایده می کنند هزینه کارگران بیمار بیشتر از هزینه اعتصابات کارگری است و حساسیت کارفرمایان به بیمه های درمانی کارگران بیشتر شده است.
اجازه دهید روشن تر بگویم دولت رفاه که به مقولات اجتماعی توجه دارد از خاکستر جنگ دوم جهانی بلند شده است و نوید صلحی پایدار را می دهد. هم کارگران و نمایندگانش فهمیده اند به رشد اقتصادی و سرمایه دار نیاز دارند و هم سرمایه دار فهمیده است بدون آنها به رشد مستمر نمی رسد. اینها در حقیقت دست در دست هم دارند. نگاه کنید به نمونه آلمان. اروپا 50 سال است جنگ ندیده. چون امنیت اجتماعی را تضمین کرده و علت این است که همه در خدمت رشد اقتصادی هستند. رشد منفی شیرازه جامعه را بر هم زده بود. مانند رکود دهه 1920 و هم رشد اقتصادی قرن 19 نابرابری ایجاد کرده بود. بنابراین از این نقطه هم همواره به اجتماع نگاه می کند و هم افراد جامعه می بینند که اگر رشد نباشد دستمزدی نیز وجود ندارد. حتی اگر یک نظام تامین اجتماعی تمام عیار وجود داشته باشد. از کجا باید منابع مالی صورت گیرد؟ توازن به این معنی است. برای همین هم می گویند دولت رفاه از دل سازش طبقه بورژوا و سیاستمداران بیرون آمده است که اگر به همین نادیده گرفتن تاثیر کاهش و افزایش رشد اقتصادی بر جامعه ادامه دهید چیزی جز شکاف طبقاتی نخواهید یافت. فکر می کنم جامعه ما تشنه چنین درک و سازشی است. سه جانبه گرایی که بین دولت، کارگر و سرمایه دار در کشورهای در حال توسعه مطرح می شود همین است. تمامی گروه ها در این نقطه به اشتراک رسیده اند که اگر نیروی پلیس نباشد و نظارت وجود نداشته باشد دزدی افزایش می یابد و هزینه آن را هم مالیات دهندگان باید بدهند و مالیات هم با رشد اقتصادی رابطه مستقیم دارد. این درک تنها در سایه فهم سیاست اجتماعی است.
درست است که کشورهای توسعه یافته در نتیجه رکود اقتصادی با معضل بیکاری روبه رو هستند اما بیمه بیکاری و مستمری های بیکاری برای این است که جلوی پیامدهای اجتماعی بیکاری گرفته شود. اما اگر همین مستمری ها بدون محدودیت پرداخت شود نه تنها انگیزه ای برای کار بعد از اینکه دوره رکود به پایان برسد نمی ماند بلکه خود تداوم پرداخت مستمری بیکاری عواقب سخت تری دارد، مانند رشد اقتصادی زیر زمینی یا غیررسمی. بیکاران خیال شان راحت است که مستمری می گیرند اما ساعت های بیکاری را مثلاً دستفروشی می کنند. ادامه این وضعیت همان طور که تحقیقات متعدد نشان داده است، نوعی طرد اجتماعی از جامعه و نیروی کار ایجاد می کند. نگاه کنید در کشورهایی که مثلاً مسکن غیر رسمی وجود دارد کشورهایی هستند که حجم اقتصاد غیر رسمی بزرگی دارند و افراد آن هم در حاشیه هستند و جزو نیروی کار رسمی نیستند. همه اینها از رابطه رشد اقتصادی و عوامل اجتماعی حکایت می کنند.
* به طور کلی چرا باید ارتباطی میان نهادهای اجتماعی و اقتصادی وجود داشته باشد؟
برای اینکه کنش اقتصادی یا رشد اقتصادی در خلأ اتفاق نمی افتد. اقتصاددانان هم منکر این مساله نیستند که عوامل اجتماعی بدون تاثیر هستند. اگر منکر بودند این همه سیاست های اجتماعی را حمایت نمی کردند. در حال حاضر، شرکت ها خودشان را مسوول می دانند و در حل بسیاری از معضلات اجتماعی کمک می کنند. از کمک به بیماران صعب العلاج گرفته تا حمایت های اجتماعی دیگر. ممکن است قسمی از اینها فعالیت ها، تبلیغاتی باشد؛ اما در حقیقت به نفع رشد اقتصادی آنهاست. کمک های خیریه ای همواره در جامعه ما نزد تجار وجود داشته است. چرا که آنها در اجتماع زندگی می کنند نه در خلأ. اقتصاددانان اما در تحقیقات خود این عناصر اجتماعی را ثابت فرض می کنند. به هر حال این روابط در هم تنیده اند. حالا جامعه شناسان می گویند روابط اقتصادی در روابط اجتماعی حک شده اند و بستر کنش اقتصادی نهادها و ساختارهای اجتماعی اند. این را هر کسی می تواند در زندگی خود حس کند.
من فکر می کنم بی تفاوتی جامعه ما به چندین سال رشد کم و منفی نتیجه عدم تفاهم بین این سه نهاد در جامعه است. رشد منفی نیروی کار را بیکار می کند و پیامدهای سخت اجتماعی ایجاد می کند اما وقتی دوباره چرخ تولید شروع به چرخیدن می کند، عوامل اقتصادی، در جست و جوی مطالبات خود خواهند بود و هیچ به فکر بهره وری نیستند. متقابلاً همین برای سرمایه دار است. به جای پرداخت مالیات به دنبال رانت های مختلف و دور زدن دولت است.
این گفت و گو از طریق هفته نامه تجارت فردا در اختیار سایت اقتصاد ایرانی قرار گرفته است.
