خزانه خالی شده است

فریده عنایتی

خیابان فردوسی، پایین تر از چهارراه استانبول و بالا تر از میدان امام خمینی، بعد از بن بست بانک مرکزی، ساختمان بانک مرکزی و مرکز مبادلات ارزی است که در زیر زمین آن هم جواهرات سلطنتی ایران با امنیت بالا نگهداری می شوند. پایین تر از بانک مرکزی هم بیمارستان بانک ملی قرار دارد که از داخل آن می توان ساختمان و خزانه بانک مرکزی را دور زد و پشت ساختمان و محوطه بانک مرکزی و موزه جواهرات، خانه های قدیمی و آجری را دید که تنها با یک دیوار تقریبا کوتاه از حیاط بانک مرکزی و بیمارستان جدا شده اند. بانک مرکزی چند وقتی می شود که به علت صحبت های رییس جمهوری بر سر زبان ها افتاده است. چرا که حسن روحانی گفته بود «دولت را با خزانه خالی و انبوهی از بدهی تحویل گرفته است». البته تا چند روز دعوا بر سر این بود که محمود بهمنی، رییس بانک مرکزی دولت احمدی نژاد مدعی بود که خزانه پر است و ولی الله سیف، رئیس فعلی بانک مرکزی هم می گفت که نه، خزانه خالی است. اما در نهایت این علی طیب نیا، وزیر اقتصاد دولت روحانی بود که این اشتباه را درست کرد و گفت که منظور رییس جمهوری خزانه بانک مرکزی، ذخایر ارزی و صندوق توسعه ملی نیست و صحبت از «خزانه داری کل» یا «خزانه دولت» است.

اشتباه و تفاوت قایل نشدن بین دو خزانه بانک مرکزی و خزانه داری کل گویا اشتباه معمولی است. زمانی که مسئولان این دو را با هم اشتباه می گیرند، مردم عادی هم حتما این دو را از هم تشخیص نخواهند داد.

محمد ۳۰ ساله که لیسانس تاریخ دارد و به قول خودش، محقق تاریخ و ادبیات است، می گوید: «به نظرم خزانه داری کل، یه جایی توی یه اداره باید باشه ولی باز فکر می کنم که زیر نظر بانک مرکزی هست و به نوعی اصلا زیر نظر این بانک فعالیت می کنه. البته مجلس هم به فعالیت هاش نظارت داره.» او که لباس مشکی و شلواری آبی پوشیده در مورد کشمش های چند وقته پر و خالی بودن خزانه چیزهایی شنیده ولی در نهایت متوجه نشده که خزانه بانک مرکزی و خزانه دولت از یکدیگر جدا هستند و منظور رییس جمهوری، خزانه دولت بوده است.

محسن هم که فوق دیپلم حسابداری دارد با خنده می گوید: «اولین چیزی که با شنیدن اسم خزانه به ذهنم می رسد این است که خزانه، چهار فلکه داره و منطقه ای در جنوب تهران هست.» بعد هم ادامه می دهد که تا به حال نمی دانسته دولت هم برای خودش خزانه دارد و تا به حال تصور می کرده که خزانه بانک مرکزی همان خزانه دولت است.

اشتباهات مردم در حالی است که بانک مرکزی مثل هر بنگاه دیگری مستقل از دولت است. البته اگر دولت در هرزمانی احتیاج به پول داشته باشد می تواند از بنگاه های مختلف مانند بانک مرکزی پول قرض بگیرد ولی طبق قانون بدهکار خواهد شد. به زبانی راحت تر، بانک مرکزی و خزانه آن مانند جیب پسر و دولت و خزانه داری کل هم مانند جیب پدر است. حال شاید اعضای یک خانواده بخواهند به یکدیگر پول قرض دهند ولی طبق قانون باید نوشته شود.

خزانه داری کل و یا همان خزانه دولت، کار اصلی دخل و خرج دولت را انجام می دهد می دهد و به نوعی کیف پول دولت به حساب می آید. تمام بودجه و برنامه هایی که دولت برای آن هزینه و یا درآمد کسب می کند در آن انجام می شود. به این ترتیب، خزانه داری، از مهم ترین ارکان اساسی دولت و جامعه است که در همین چند روز گذشته به علت برداشتی اشتباه بر سرش دعوا شده است. در حالی که خزانه داری کل در وزارت امور اقتصادی و دارایی و رییسش هم معاون وزیر امور اقتصاد و دارایی است.

با این حال باز هم هستند افرادی که به طور کلی مفهوم خزانه را نمی دانند. مریم ۳۳ ساله اولین چیزی که درباره خزانه به ذهنش می رسد، جایی است که پول های زیادی در آن نگهداری می شود. شبنم هم که لیسانس تربیت بدنی دارد درباره خزانه دولت می گوید: «تصورم از خزانه جایی مثل غار علی باباست که درآن پر از پول و طلا و جواهره که حالا هرکسی که مسئول است از داخل آن پول بر می دارد و هزینه می کند.»

خزانه از قدیم تا به حال همان طور که از مفهوم لغتش پیداست، محلی است برای نگهداری اشیای با ارزش. اگر قرار باشد نگاهی به تاریخچه خزانه شود، می توان حتی به دوره های هخامنشیان هم اشاره کرد که در آن زمان دفتری برای دریافت و ثبت مالیات و امور مالی کشور وجود داشته است. همین روند در دفتر ثبت کردن تا سال های بعد از انقلاب مشروطه هم ادامه داشت. تا اینکه مجلس شورای اسلامی تشکیل و قوانینی هم برای امور مختلف ممکلت وضع شد. با وضع این قوانین، بالاخره در سال ۱۲۸۶ هجری شمسی قانونی به نام تشکیلات وزارت مالیه کل مملکت تصویب شد. در ادامه هم، ناصرالملک شد اولین وزیر مالیه کشور. بر همین اساس هم با تشکیل وزارت مالیه، اصول و وظایف خزانه داری کل که الان هم وجود دارد و فقط گاهی مسئولان و مردم آن را با خزانه بانک مرکزی اشتباه می گیرند، تعیین شد.

شش سال بعد، قانونی تحت عنوان «قانون تشکیل ترتیبات مالیاتی مملکت ایران» به تصویب مجلس رسید که خزانه داری کل را مأمور نظارت مستقیم کرد و تشکیلاتی هم مناسب وظایف عنوان شده، در همین قانون پیش بینی شد. در ادامه هم در سال ۱۳۶۶ قانون جدید محاسبات عمومی کشور به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. در این قانون، وظایف، تکالیف و اختیارات مشخصی در رابطه با پرداخت درخواست وجه ذیحسابان، واگذاری تنخواه گردان خزانه، استان و حسابداری، افتتاح حساب های بانکی برای تمرکز وجوه درآمد ها و سایر منابع تأمین اعتبار، افتتاح حساب برای تمرکز وجوه سپرده، افتتاح حساب های بانکی پرداخت برای وزارتخانه ها و سازمان های دولتی، تهیه و تنظیم حساب های دریافت و پرداخت ماهانه و اختیارات لازم درخصوص برداشت از سایر حساب ها برای رفع نیازهای ضروری، برای این خزانه تعیین شد.

البته خزانه داری کل، اهداف و وظایف تعیین شده ای هم دارد. از جمله اینکه امور خزانه داری کشور و درآمدهای عمومی حساب های خزانه داری را اداره کند. همین طور جمع آوری وجوه درآمدهای عمومی، اختصاصی، سپرده ها و سایر وجوهی که قانونا باید در حسابهای خزانه داری کل متمرکز شود، انتقال وجوه اعتبارات جاری، عمرانی، اختصاصی و نیز وجوه بازنشستگی، سپرده ها و تنخواه گردان به حسابهای ذیحسابی ها و نمایندگی های خزانه در استان ها بنا به درخواست آن ها جهت انجام پرداخت های مربوط هم به این خزانه مربوط می شود. از سوی دیگر هم افتتاح حساب های بانکی برای وزارتخانه ها و موسسات دولتی و شرکت های دولتی و همچنین موسسات و نهادهای عمومی غیر دولتی که از وجوه عمومی استفاده می کنند، تهیه آمارهای روزانه، ماهانه و سالانه دریافت و پرداخت خزانه، انجام امور وام ها دریافتی و اعطائی دولت، اظهار نظر در مورد نصب و عزل معاونان هزینه و روسا و معاونان قسمت خزانه در ادارات کل امور اقتصادی و دارائی استان ها و رسیدگی به صورتجلسات و تحویل و تحول آن ها، رسیدگی به حساب نمایندگی های خزانه در استان ها و نظارت بر کار آن ها هم بر عهده همین خزانه داری کل و یا همان خزانه دولت است. به عبارتی دولت هرهزینه و درآمدی که بخواهد داشته باشد باید در همین خزانه داری کل انجام دهد.

همین طور هم اتفاق مهمی که هرسال کل برنامه دولت و آینده مردم براساس آن شکل می گیرد لایحه بودجه ای است که دولت به مجلس می برد که برآورد درآمد و هزینه های آن از همین خزانه است. یعنی همکاری با سازمان برنامه و بودجه در تهیه لایحه بودجه سالانه کل کشور و پیش بینی دریافتهای دولت. بودجه همان پیش بینی حساب خرج و مخارج و البته در آمدهای دولت است طی یک سال. پس هیچ گونه در آمد و یا هزینه صورت نمی گیرد مگر اینکه در خزانه داری کل در مورد آن صحبت و برنامه ریزی شده باشد. از طرفی هم هزینه ای در خزانه انجام نخواهد گرفت مگر اینکه درآمدی وجود داشته باشد. درآمد هم در چارچوب قوانین و مقررات، وصول و به حسابهای تعیین شده نزد خزانه داری کل واریز می شود و خزانه داری کل نیز در قالب قوانین و مقررات موضوعه، هزینه های عهده دولت را تامین و پرداخت می کند. البته در آمد ها هم عمومی است و هم اختصاصی که در قالب بودجه سالانه توسط دستگاههای اجرائی به عنوان متولی، وصول و درآمدهای اختصاصی به حسابهای تمرکز وجوه واریز و درآمدهای عمومی نیز به حساب درآمد عمومی کشور منتقل می شود.

به این ترتیب، باید گفت که خزانه داری، به عنوان یکی از واحدهای برجسته و مؤثر در امور دخل و خرج دولت محسوب می شود. خزانه علاوه بر تمرکز و پرداخت وجوه دستگاههای اجرایی، وظیفه هماهنگ کننده دریافت ها و پرداخت های کشور را هم از نظر زمانی و هم از بعد مکانی، با برقراری مجموعه ای از کنترل های مالی را بر عهده دارد و نقش قابل ملاحظه ای هم در تنظیم امور اقتصادی کشور ایفا می کند. یعنی براساس قانون، وظیفه حسن اجرای بودجه از حیث مالی در سطح کلان دولت به نمایندگی از وزارتخانه مذکور، بر عهده خزانه داری کل است که اهمیت زیادی هم دارد. چرا که براساس اصل ۵۳ قانون اساسی کشور «کلیه دریافت های دولت در حسابهای خزانه داری کل متمرکز می شود و همه پرداخت ها در حدود اعتبارات مصوب به موجب قانون انجام می گیرد.» البته در قوانین عادی و قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت مصوب سال ۱۳۸۰ هم از نقش و وظایف خزانه داری کل صحبت هایی شده است.

با اینکه در ماده ها و اصول قانون های مختلف در مورد خزانه داری کل موضوعاتی گفته شده است ولی همچنان هستند افرادی که اطلاعی از آن ندارند. نسیم ۲۵ ساله که مترجم زبان انگلیسی است، می گوید: «واقعا هیچی از خزانه داری و بانک و اینا نمی دونم. فقط اسمشو شنیدم. همیشه بعد از اسم خزانه، پول چاپ کردن به ذهنم می رسد و اینکه گفته شد که خزانه ای که الان دولت جدید تحویل گرفته خالی بوده.» او همین طور ادامه می دهد: «البته انقدر می دونم که وقتی دولت خزانه اش خالیه و هی می ره بانک مرکزی و پول چاپ می کنه و ارزش پول میاد پایین و تورم می ره بالا.»

محمود ۲۴ ساله است و لیسانس برق دارد. به نظر او، خزانه دولت یعنی همون بیت المال و موضوعی که به ذهنش می رسد از خزانه، لایحه های بودجه هایی است که احمدی نژاد دیر به مجلس می برده و همیشه هم بعدش صحبت از کسری بودجه می شده است. او هم نمی داند که خزانه بانک مرکزی و خزانه داری کل یا همان دولت با یکدیگر فرق دارند.

فرق دارند و خزانه بانک مرکزی است که پایین تر از چهارراه استانبول قرار دارد و ولی الله سیف رییس فعلی اش هم در ساختمان بانک مرکزی در خیابان میرداماد می نشیند و دفتر خزانه داری کل یا خزانه دولت جایی در میدان امام خمینی و خیابان باب همایون و طبقه دوم وازت امور اقتصاد و دارایی است و در حال حاضر هم غلامرضا امین رفتاری، مدیرکل آن است.

بر اساس گزارشات موجود میزان کسری بودجه دولت طی چند سال اخیر به ترتیب جدول زیر بوده است:

* بر سر بعضی از این آمار، کارشناسان و نمایندگان مجلس مخالفت دارند و رقم کسری را بیش از این ها می دانند.