حکایت کودکانی که با فال فروشی به دنبال سرنوشت می دوند

هوا سرد است اما شبیه روزهای گذشته آلوده نیست. فروشگاه های شیک و قدیمی ویترین هایشان را از کتاب های نو و بیشتر دانشگاهی پر کرده اند. بساط های دست دوم فروشی نیز با اسم صادق هدایت و جرج اوورل مشتری های خاص شان را جذب می کنند. عابرانی که میان ازدحام همیشگی خیابان انقلاب راه خود را باز می کنند، گاه می ایستند، به کارهای پسرجوانی که کنار خیابان با هنرمندی خطاطی می کند و پرتره می کشد نگاه می کنند، و از کنار کودکی که سرگرم مشق نوشتن در کنار فال و ویفرهای فروشی است، می گذرند. مهدی 8 ساله با مادر و خواهرهایش در جنوب تهران زندگی می کند. بعد از مدرسه با دوست هایش به مرکز شهر می آید تا برای تأمین اجاره خانه کاری کند. می گوید:«من بچه هستم و عیبی ندارد فال بفروشم، اما بزرگ شدم می خواهم پلیس شوم، بزرگ که باشم و فال بفروشم شرمنده می شوم.» بعد از میدان انقلاب، در امتداد خیابان کارگر شمالی و کنار بیمارستان قلب، کودکی های بدون شوق دیگری دیده می شود. در گوشه ها پیاده رو بچه هایی کنار خانم، آقا یا به همراه خانواده ای ایستاده اند و به حرکت تند عابران نگاه می کنند، نگاه منتظری که با ایستادن یک نفر پر از خواهش می شود. خانمی که عابران را صدا می زند، پوشه ای را که به شکل پرونده پزشکی است نشان می دهد و می گوید:« برای درمان از شهرستان آمده ایم، جایی نداریم بمانیم و شب ها کنار همین بیمارستان می خوابیم. پول مسافرخانه رفتن و داروخریدن را هم نداریم. بچه ام مریض قلبی است. انشاءالله خدا مریض های شما را شفا دهد، کمکی نمی کنید؟»

کمی آن طرف تر دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران قرار دارد، دانشکده ای که دانشجویانش باید بهتر از تمام دانشجویان دیگر آسیب های جامعه را ببینند، آسیب هایی که هر روز عابران زیادی از کنار آن ها می گذرند.

روز گذشته یکی از سالن های این دانشکده میزبان همایشی بود که وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی به آن دعوت شده بود. وزیری که باید برای کاهش فقر و افزایش رفاه اجتماعی تلاش کند به دانشگاهی که تا چند ماه پیش در آن تدریس می کرد، بازگشت تا این بار با مسوولیت مستقیم، دغدغه های فعالان و پژوهشگران آسیب های اجتماعی را بشنود.

به گزارش پندار، نهاد خبری انجمن علمی ارتباطات دانشگاه تهران، نوربخش، رییس دانشکده علوم اجتماعی، سخنرانی خود را در ابتدای همایشی جامعه شناختی چنین آغاز کرد: «ما در دانشکده علوم اجتماعی هستیم و توجه به مسائل اجتماعی و عکس العمل نشان دادن به آن ها فراتر از کتاب، رسالتی برای این علم و این دانشکده است. باید به کودکان بی سرپرست، کودکان خیابانی، کودکان کار، و مفاهیمی از این دست که به عنوان آسیب اجتماعی شکل می گیرد، توجه کرد. زیرا این کودکان ضعیف ترین قشر جامعه و نیازمند توجه بسیاری هستند.»

سه شنبه 26آذرماه، همایش جامعه، حمایت و توانمندسازی کودکان بی سرپرست در تالار ابن خلدون دانشکده علوم اجتماعی با حضور وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی به همراه جشنواره خیریه غذا و صنایع دستی برگزار شد.

دکتر غفاری، دبیر علمی همایش، در توضیح اهداف  برگزاری چنین گردهمایی هایی گفت:« تنها هدف این برنامه کمک به کودکان بی سرپرست و آسیب پذیر نیست، بلکه می خواهیم در درجه اول گرمای چنین برنامه هایی برای خود ما زنده باشد. زیرا زنده بودن این امور به داشتن جامعه خوبی که انتظارش را داریم کمک می کند. این برنامه ها خود دارای پتانسیلی است که به ما می گوید چطور زندگی می کنیم، چطور با جامعه کنار می آییم، بی تفاوت هستیم و یا اهتمام می ورزیم تا به یک جمع گرم و موثر تبدیل شویم.»

انتقاد از دولت و مجلس

در همایش 26 آذر، صاحب نظران و فعالان امور خیریه به سخنرانی پرداختند و نظرات کارشناسی و انتقادات خود را در زمینه نقش دولت و جامعه برای کاهش آسیب های اجتماعی مربوط به کودکان بیان داشتند.

فرشید یزدانی، فعال حقوق کودکان و عضو انجمن حمایت از حقوق کودکان کار، ضمن آسیب شناسی پدیده کودکان بی سرپرست و بدسرپرست، انتقاداتی را نیز به مجلس و دولت بیان کرد: « باید بررسی کرد که چه ساز و کاری منجر به  تولید این پدیده ها می شود، این کودکان چه کسانی هستند و در فضای این گفتمان به بنیان های اقتصادی آن توجه داشت. کودکان بی سرپرست کسانی هستند که  در سال های اولیه زندگی دچار گسست از خانواده می شوند. متأسفانه آمار دقیقی نداریم که چه تعداد کودکان مان از آسیب های طبیعی بی سرپرست هستند، چه تعداد اجتماعی. باید کار آماری داشت تا بتوان در تحلیل ها به آن ها پرداخت. در مرحله دوم باید نقصان در فرایند جامعه پذیری این کودکان را مد نظر قرار داد که این جا وظیفه دولت و جامعه مشخص می شود و دولت به عنوان متولی می تواند به این ها بپردازد. همه می گویند نهادهای اجتماعی مهم هستند، ولی وظیفه اصلی با دولت است و دولت باید وارد چرخه ها و بحث های اساسی در حوزه های کلان شود.» او پس از این با طرح انتقاداتی قانون جنجال برانگیزی را که به تازگی در مجلس به تصویب رسیده است، موجب ناامن شدن فضا برای کودکان دانست:«قانون حمایت از کودکان بی سرپرست در دهه 50 به تصوسی رسیده بود، اما حالا با اضافه شدن تبصره ای در ذیل ماده 27 این قانون،امنیت کودکان تهدید شده است. مجاز شمرده شدن ازدواج سرپرست کودک با او تهدیدی برای امنیت کودکان است و در شأن جامعه ما نیست. مجلس، شورای نگهبان و دولت باید پاسخ گو باشند. این نگاه برآمده از رویکرد مردسالارانه در جامعه است. استدلال می کنند قبلاً هم این اتفاق می افتد و خواستیم آن را منوط به شرط دادگاه کنیم، در صورتی که گرفتن رضایت دادگاه چندان سخت نیست.» یزدانی در پایان صحبت هایش خواستار پاسخ گویی مسئولین، اصلاحیه ای در قانون و در نهایت حذف این بخش شد.

پس از آن، حمیده لامعی،عضو هیئت مؤسس خیریه آل طاها، با نمایش پاورپوینتی از سمت این مؤسسه به بررسی معضلات کودکان آسیب پذیر پرداخت.

دکتر حسین راغفر فعال سیاست اجتماعی وعضو هیات علمی دانشگاه الزهرا نیز با تبیین های جمعیت شناسانه و جامعه شناسانه، انتقاداتی را به سیاست های کلی دولت های ایران مطرح کرد. وی دربررسی های کلی، علت وجود فقر و فقر مطلق در جامعه را عمل نکردن دولت ها به بخش های مختلف قانون اساسی دانست و گفت:« قانون اساسی یک رابطه دو جانبه است، اگر دولت ها وظایف خود را نقض کنند نباید انتظار داشته باشند که که جامعه تعهدات خود را نسبت به حکومت رعایت کنند.متاسفانه ما در موارد متعدد نقض حقوق افراد را شاهد هستیم، توسط دولت از جمله قوانین اقتصادی که به سهولت و راحتی دولت ها برای تامین کسری بودجه خودشان دست به جیب مردم می برند و از طریق کاهش ارزش پول ملی یا افزایش نرخ ارز سعی می کنند این کسری بودجه خود را که عموماً به اتلاف منابع ملی هم می انجامد جبران کنند. مادامی که سیاست های اقتصادی بخش عمومی و اجتماعی ساماندهی نشود رشد فقر به صورت طبیعی وجود دارد.که در نهایت شاهد خانواده های بی سرپرست یا بد سرپرست خواهیم بود. سیاست های بخش عمومی موثرترین عامل برای رفع این مشکلات و شکل گیری آن است.»

حرکت به سوی جامعه مدنی

مسائل مطرح شده در همایش جامعه، حمایت و توانمند سازی کودکان بی سرپرست از سوی دولت یازدهم بی پاسخ نماند. وزیر کار و رییس سازمان بهزیستی که به خواست وزیر در جلسه حاضر شده بود، در همان جا توضیحات و تحلیل هایی را ارائه دادند. این بخش از همایش حاشیه هایی را به همراه داشت و دانشجویان حاضر در سالن مطالبات خود را بیان داشتند. دکتر ربیعی نیز بعد از مراسم در صحبتی خصوصی به سؤال خبرنگار انجمن علمی ارتباطات، مبنی بر مطالبه جنجالی آن دانشجویان پاسخ دادند. ایشان هم چنین توضیحاتی را در زمینه قانون ازدواج با فرزندخوانده که پیش از این انتقاد آن مطرح شده بود ارائه کردند. در آینده ای نزدیک توضیحات وزیرکار در این مورد و در خصوص آزادی زندانیان منتشر خواهد شد.

دکتر همایون هاشمی، رییس سازمان بهزیستی کشور، نگاه تیم جدید سازمان در خصوص تعامل های دانشگاهی و اهمیت نقش مباحث علمی برای برنامه ریزی هایشان را این چنین توضیح داد:« تیم جدید از روزی که در سازمان مستقر شد جلسات متعددی با اساتید و صاحب نظران، فرهیختگان و دانشگاهیان گذاشتیم تا به فصل مشترکی برسیم. برای اجرا باید تعاریف علمی و اسناد بالادست علمی وجود داشته باشد. اما در هزاره سوم که شعارهای سازمان های بین المللی هم بر همین است، این ارتباط باید گسترده تر شود.» او هم چنین از تلاش دولت برای پیش روی به سمت جامعه مدنی سخت گفت:« «سال گذشته برای اولین بار بودجه دولت و مردم در پرداخت به این امور یکسان شد. هزارمیلیارد از سوی دولت و هزار میلیارد از سوی نهادهای مردمی. ما به شبکه های مبتنی بر جامعه اعتقاد داریم، نه مبتنی بر دولت. دولت ها وظایف ذاتی خود را انجام می دهند و باید یک شبکه قوی اجتماعی ایجاد شود. به این سمت و سو در حال حرکت هستیم. دولت باید ارتباطات را تسهیل کند و معیار کمکی باشد، و امور اصلی با همین NGOها باشند. ما علاقه مندانه در این همایش شرکت کردیم و سعی داریم که در کنار مردم و NGOها باشیم. « سازمان پیشگامان خدمت» نیز به زودی رونمایی می شود و در آن از همه این نهادهای مردمی نماینده ای خواهد بود.»

وزیر کار که در جمع دانشجویان خود سخن می گفت، از آن ها خواست به او به چشم یک وزیر نگاه نکنند و باز هم او را استاد خود بدانند و به تعبیر خودش در جایگاه یک کنش گر رشته علوم اجتماعی به صحبت پرداخت:« ما نباید تنها به سراغ آسیب های اجتماعی سنتی برویم. باید با واقعیت اجتماعی روزگار خود پیش رویم. به طور مثال به زنان بی سرپرست و زنان بدسرپرست می توان اشاره کرد که بر اساس مشکلات سبک زندگی به این آسیب ها دچار شده اند. بر اساس آمار دفتر آسیب های اجتماعی رابطه بین بیکاری و اعتیاد امروزه جای خود را به شاغلین واعتیاد داده است که همه ناشی از عدم آرامش فکری است. ما در برنامه ریزی هایمان مشکل داریم.بخشی از مشکلات مان به خاطر برنامه هایی است که نداریم. باید به افراد به حاشیه رفته توجه کنیم و صدای آن ها را بلند کنیم. چنین همایش هایی است که می تواند صدای این افراد در حاشیه را بلند کند.»

به گفته دانشجویان دکتر ربیعی، ایشان در کلاس  جامعه شناسی سازمان ها معمولاً در کنار نظریات روز مورد جدیدی را اضافه می کرد، که آن را نتیجه بررسی های میدانی خودش و مختص به جامعه ایران می دانست. در این همایش نیز از پدیده  ای به نام "تبعیض بین بی کس ها و با کس ها" سخن گفت:« به عنوان نمونه، دختر دانشجونم به من ایمیل زد و گفته بود که ۳بار در آزمون ورودی استخدامی با بالاترین رتبه قبول شده ولی چون کسی را نداشته او را استخدام نکرده اند. در این شرایط ما باید به دنبال حل چنین معضلاتی باشیم. ما نباید تنها به سراغ آسیب های اجتماعی سنتی برویم. باید با واقعیت اجتماعی روزگار خود پیش رویم.»

او در پایان صحبت هایش بار دیگر به اهمیت نهادهای عمومی تأکید کرد و گفت:« ما نیاز به گفتمان سازی، خیرجمعی و مشارکت عمومی داریم. باید این مساله را هم بدانیم که NGOها اثر روانی بسیاری در گفتمان سازی، بلند کردن صداها و تداوم گفتمان دارند. من در خانواده فقیری بزرگ شده ام و بسیاری از مسائل و مشکلات را درک کرده ام. شبی نیست که بی بغض این گروه ها به خانه نروم. باید همه کمک کنیم و سیاست گذاری هایمان را به سمتی ببریم تا همه افراد جامعه برای هم نگران باشند و روح همدلی به جامعه برگردانده شود.»