چرا مصادره های صدر انقلاب به بازاری ها نرسید؟

بهراد مهرجو: اسدالله عسگراولادی از تجار باسابقه و البته مشهور این روزهای اقتصاد ایران است. سال های حضور او در اتاق بازرگانی ایران با حواشی بسیاری همراه بوده است. او طی سال های گذشته جایگاهش از یک تاجر را به یک سوپراستاراقتصادی تغییر داده است. در محافل رسانه ای حضور فعال دارد، به شبکه های تلویزیونی می رود و البته ناگفته هایی از زندگی شخصی اش و روابط تجاریش افشا می کند. کتاب خاطرات اسدالله عسگراولادی به تازگی از سوی انتشارات کارآفرین به نام «فرجام بازار» منتشر شده است. انتشار این کتاب و روزهای انقلاب بهانه ای برای گفت و گو با او در مورد حواشی سیاسی و اقتصادی حضور تیم بازرگانان مسلمان در مهمترین پایگاه اقتصادی بخش خصوصی ایران بود.

چه کسانی در روزهای پس از انقلاب راهی اتاق ایران شدند؟ اصلا چطور شد این گروه تاجر به اتاق رفتند؟

پس از ماجرای کمیته تنظیم اعتصابات ماجرای اتاق بازرگانی پیش آمد. روز 27 بهمن ماه مرحوم بهشتی از حضرت امام حکمی گرفتند که براساس آن حکم ما باید به اتاق بازرگانی می رفتیم. میرمحمدصادقی، میرمصطفی عالی نسب، حاج طرخانی،احمدپورشهامی، محمدعلی نوید،علینقی خاموشی واسدالله عسگراولادی افرادی بودند که در نامه به آنها اشاره شده بود. پس از یک ماه مرحوم بهشتی نامه دیگری نوشتند و در آن نام آقای میرفندرسکی را نیز به لیست قبلی اضافه کردند. آقای علی اکبرپورشهامی هم عذرخواهی کرد و از جمع ما خارج شد. ما در طبقه نهم اتاق می نشستیم و جلسه می گذاشتیم. دقیقا به یاد دارم سال 1359 به همراه اقای طرخانی و پورشهامی در طیقه نهم اتاق نشسته بودیم و نهار می خوردیم که درآنجا برای اولین بار هواپیماهای عراقی را درآسمان تهران دیدیم. اتاق بازرگانی ایران داستان های جالبی دارد. پنجره اتاق بازرگانی رو به سفارت امریکا باز می شد، ما هم از همین اتاق بازرگانی بسیاری از اتفاقاتی که پس از تسخیر سفارت امریکا رخ داد را می دیدیم.

همین دوره که اشاره می کنید، دولت موقت اداره کشور را در دست داشت. به نظر می رسد که گروهی که شما هم در آن حضور داشتید، هیچ مشکلی با دولت موقت نداشت. در واقع در میان اسنادی که وجود دارد، هیچ کجا اشاره نشده که تیم شما با دولت موقت مشکلی داشته باشد، دلیل همراهی شما با دولت موقت چه بود؟ این موضوع با روابط گذشته شما مربوط می شد؟

هنگامی که دولت موقت سکان اداره کشور را در دست گرفت با آقای بازرگان به طور مرتیب دیدار داشتیم. البته ریشه رابطه های ما به پیش از انقلاب مربوط می شد. آقای بازرگان در کمیته تنظیم اعتصابات حضور داشتند. ما هم در آنجا مسولیتی داشتیم. درتمامی جلسات هم آقای بازرگان، یدالله سحابی،هاشم صباغیان و آقای معین فرهم می آمدند. درجلسات اینگونه یکدیگر را می دیدم. پس از انقلاب ابتدا آقای میرمحمدصادقی را به عنوان نماینده اتاق بازرگانی به نخست وزیری معرفی کردیم. پس از آقای میرمحمدصادقی، آقای عالی نسب به عنوان نماینده اتاق به نخست وزیری معرفی شدند. تیم هفت نفره هرکدام در یکی از ادارات و وزارت خانه های دولتی به عنوان نماینده معرفی شده بودند.  من نماینده اتاق در بانک مرکزی شده بودم. روابط ما هم با دولت بسیار خوب بود.  یک روز در اتاق جلسه داشتیم که از وزارت بازرگانی با ما تماس گرفتند و گفتند که کارمندان وزارت خانه آقای صدر را گروگان گرفته اند و می گویند تا حقوق عقب افتاده آنها پرداخت نشود، صدر را ازاد نمی کنند. وزیر بازرگانی را در اتاقش زندانی کرده بودند. اقای طرخانی گفتند که به وزارت بازرگانی برویم. دست چک اتاق را برداشتیم و رفتیم. انجا کلی با کارمندان چانه زدیم و برای طلب 17 میلیون تومانی جک 7 میلیونی از حساب اتاق کشیدم و آقای صدر را ازاد کردیم.

شما آقای صدر را می شناختید؟

بله، همسر حاج آقاحبیب الله در همان کوران انقلاب فوت شدند. ایشان حامله بودند و قصد رفتن به بیمارستان را داشتند ولی در شرایط حکومت نظامی جلوی او را گرفتند و ایشان فوت می شوند. در مراسم ختم ایشان آقای بهشتی هم حضور داشتند. حبیب الله من را به آقای بهشتی معرفی کرد. آقای بهشتی گفتند که من را اولین بار در هامبورگ دیده اند. ایشان به خوبی مرا می شناختند. به من گفتند که انقلاب که پیروز شد، تو وزیر می شوی؟ به ایشان جواب منفی دادم و گفتم نه. تعجب کرد و دلیل را پرسید. گفتم که اصلا کار در دولت را دوست ندارم. سوال کرد حالا چه کار می کنی؟ گفتم به کاسبی خودم مشغول هستم. همان جا آقای بهشتی گفت که آقای صدر را هم در نظر دارند. آقای صدر یک شرکت دارویی داشت. من هم به دلیل حضور در بازار ایشان را می شناختم. به آقای بهشتی گفتم همان صدر که شرکت دارویی دارد؟ ایشان تایید کرد. به آقای بهشتی گفتم این صدر که کاسب است و از این کارها بلد نیست.  به آقای بهشتی به کنایه گفتم که همه وزرای شما اینطوری هستند؟ گفت بله، چه اشکالی دارد. گفتم اینها که کاری بلند نیستند. آقای بهشتی گفتند همه وزرای ما اینطور هستند. بعد آنها را با وزرای گذشته مقایسه کردند و گفتند که اینها چه کم وکسری از سایرین دارند؟ اینجا اولین باری بود که نام صدر را به عنوان وزیربازرگانی شنیدم. 

افرادی مانند آقای یدالله سحابی و آقای بازرگان پیش از انقلاب فعالیت های اقتصادی هم داشتند. شما این دو را می شناختید؟

خیر، اولین بار آقای سحابی را پس از انقلاب دیدم. من به همراه یکی فرد دیگر به عنوان نمایندگان اتاق بازرگانی از طرف نخست وزیری منصوب شده بودیم تا به صنایعی که نیازمالی دارند، وام بدهیم. آقای یدالله سحابی یک روز برای دریافت وام برای شرکت «صافیاد» به ما رجوع کرد. اولین باری بود که ایشان را می دیدم. 500هزار تومان به ایشان وام دادیم. اینجا چندباری همدیگر را ملاقات کردبم. از میان ملی مذهبی ها تنها آقای معین فر و آقای بازرگان را می شناختم. ریشه آشنایی با آقای بازرگان هم کاملا شخصی بود. سال 1348 برای ساخت منزل خودم از مهندس صیفیان کمک خواستم. ایشان به همراه خودشان آقای مهندس بازرگان را برای کار تاسیسات ساختمان آورده بودند. آقای صیفیان داماد یکی از بازرگانان معروف بازار به نام آقای محسنی بود. به هرحال با آقای صباعیان و آقای قرنی ارتباط زیادی داشتیم. حداقل هفته ای دو یا سه بار با این دو گفت وگو می کردیم. در اتاق مسولیت گمرک  را برعهده داشتم. بنابراین باید با وزارت خانه ها تعامل می کردم.

در همین مقطع یک دوره کاری تازه برای شما آغاز می شود. شما تنها فعالیت های تجاری داشتید ولی پس از انقلاب بخشی از حاکمیت شده بودید؟

مجبور شدم کارهای تجاری شخصی را کم کنم. پیش ازانقلاب هردوهفته یک سفر خارجی داشتم ولی پس از انقلاب کارم را کم کردم. صبح ها به دفتر خودم می رفتم و بعد ازظهرها اتاق بازرگانی بودم.

نسل فعالان اقتصادی با ورود شما به جریان جدی اقتصادی تغییر کرده بود؟ به طور مثال پس از انقلاب آقای لاجوردی، برخوردار و ایروانی که پیش از انقلاب حضور فعالی در صنعت داشتند چه شدند؟ با آنها اصلا ملاقاتی داشتید؟

پیش از انقلاب همیشه ما به دیدن آنها می رفتیم ولی پس از انقلاب اینها می آمدند. درمیان فعالان اقتصادی پیش از انقلاب سه نفر خیلی به اتاق می آمدند. آقای لاجوردی، تقی برخوردارو هاشم برخوردار برای حل مشکلاتشان خیلی به اتاق می آمدند. یک اتفاقی هم همان زمان رخ داد که ارتباط ما با برخوردار را زیاد کرد.  پشت ساختمان اتاق بازرگانی زمینی وجود دارد که متعلق به آقای هاشم برخوردار اخوی آقای تقی برخوردار بود. این زمین را بنیاد مستضعفان مصادره کرده بود. بنیاد این زمین را به اتاق فروخت. ما هم از مالکیت اصلی آن اطلاعی نداشتیم تا زمانی که متوجه شدیم زمین به آقای برخوردار تعلق دارد. به آقای خاموشی گفتم که بودجه ای در اختیارم قرار دهد تا این زمین را بازهم بخرم. قصد داشتم ازنظر شرعی رضایت آقای برخوردار را جلب کنم. بنیاد متوجه شد و گفت که شما واگذاری ما رو قبول ندارید؟ من به مسولان بنیاد گفتم که خیر قبول ندارم. همین جا بنیاد حسابی از ما عصبانی شد. بعد از آن آقای عبداللهیان مذاکرات با بنیاد را پیش گرفت و من زمین را به قیمت 100 میلیون تومان از آقای هاشم برخوردار خریدم.

چطور اموال افرادی مانند آقای برخوردار مصادره شده بود ولی از کسانی که به اتاق بازرگانی آمدند، اموال کسی مصادره نشد؟

مصادره ها به کسانی مربوط بود که اموال چشمگیر داشتند. آقای برخوردار همان زمان 53 کارخانه داشت ولی ما در تیم هشت نفره اتاق بازرگانی کسی را نداشتیم که به این میزان دارایی داشته باشد. همان زمان آْقای میرمحمدصادقی تنها یک کارگاه گچ داشت. آقای پورشهامی که با ما بود حتی خانه هم نداشت. علینقی خاموشی تنها ماهیانه 50 هزار تومان حقوق می گرفت و دارایی خاصی نداشت. آقای میرمحمدصادقی در میان ما از همه وضعیت بهتری داشتند. اما دارایی های ایشان هم زیاد نبود. بیشتر اموال ایشان زمین و خانه در اصفهان بود. بنابراین در میان کسانی که به اتاق آمده بودند، افرادی نبودند که بشود آنها را با کسلنی مانند آقایان لاجوردی و برخوردار قیاس کرد. البته من هم تجارت داشتم ولی میزان دارایی های من با کسانی که اموالشان مصادره شد، قابل قیاس نبود. البته نکته دیگری هم وجود داشت. برای مصادره ها دو فاکتور وجود داشت. اول باید در لیست افرادی قرار می گرفتی که با خاندان سلطنتی ارتباط داشتند که از میان تیم هشت نفره اتاق بازرگانی هیچ کس چنین شرایطی را نداشت. دومین شرط این بود که کارخانه ای داشته باشی که به بانک بدهکار باشد که این مورد هم در تیم ما وجود نداشت. اصلا ما کارخانه دار شاخص نداشتیم. البته آقای میرمحمدصادقی بودند ولی خیلی کارخانه های بزرگی نداشتند. البته یک کارخانه هم داشتند که شامل بند«ج» شد. مهترین دارایی من آن زمان خانه ای بود که 400 هزار تومان خریده بودم. این خانه اولم بود که در خیابان ولیعصر واقع شده بود. مهندس تاسیسات همین خانه آقای بازرگانی بودند. در میان تیم اتاق تنها من و آقای میرمحمدصادقی دارایی داشتیم ولی سایرین واقعا ثروتی نداشتند که مصادره شود.

البته آقای حاج طرخانی اموالشان مصادره شد؟

ایشان سه درصد سهام یک کارخانه را داشتند که آن کارخانه هم به بانک بدهی داشت. به همین دلیل نام آقای حاج طرخانی هم در لیست مصادره ها آمده بود. همه کسانی که اموالشان مصادره شده بود، کارخانه دار بودند.  البته در مورد ایشان یک نکته دیگر هم وجود داشت. شایعاتی در مورد ایشان مطرح کرده بودند که درست نبود. به هرحال ما با آقای بهشتی دیداری ترتیب دادیم و در مورد این موضوع گفت وگو شد. سرانجام هم اسم ایشان از لیست خارج شد.

یک نکته ای هم درمورد شما وجود دارد. افرادی مانند برخوردار فعالیت های تولیدی می کردند و به مرور کارهای اقتصادی خودشان را گسترش داند. شما که وضعیت مالی خوبی داشتید، چرا هیچگاه تولید نکردید؟

اتفاقا در یک دوره خاصی وارد فعالیت های تولیدی هم شدم. سال 1355 کارخانه «آب سنگ» را تاسیس کردم. امام در نجف بودند. دو بار در نجف به خدمت امام رسیده بودم. در یکی از این دیدارها به ایشان گفتم قصد دارم در قم کارخانه ای را راه اندازی کنم. ایشان گفتند مبارکه ان شاالله. با ایشان گفتم اگر شما اجازه بدهید قصد دارم از طلبه های که بیکارهستند به عنوان کارگران این کارخانه استفاده کنم. امام فرمودند خیر اجازه ندارید. طلبه نباید وارد این کارها شود.

ولی تولید خشکبار نداشتید؟

کارخانه بسته بندی راه اندازی کرده بودم. در قزوین کشت و صنعت راه اندازی کردم به نام «بستان» ولی این کشت و صنعت هیچگاه سود آور نبود. الان هم محیط آن را به گاوداری تبدیل کرده ام. شرکت هم به صورت سهامی شده و من سهم کمی در آن دارم. 

همان دوره ای که شما این کشت و صنعت را راه اندازی کردید، دیگران هم مانند آقای لاجوردی تولید می کردند. پس چرا شما موفق نبودید؟

اصلا تجارت من و افرادی مانند آقای لاجوردی قابل قیاس نبود. آنها خیلی بزرگ بودند ولی من تنها یک کاسب معمولی بودم. البته وارد بعضی کارها هم نمی شدم. به طور نمونه هنوز هم سودبانکی را درست نمی دانم. نمی گویم که حرام است چون الان برای آن اجازه شرعی هم گرفته اند ولی بهره را درست نمی دانم. در نتیجه درهیج بانکی سهم نداشتم و ندارم.

به همین دلیل درابتدای انقلاب به بانک اسلامی که بعدها سازمان اقتصاد اسلامی شد، نرفتید؟

همان زمان به دوستانی که دنبال کار بانک اسلامی بودند، گفتم شما چطور می خواهید منابع این بانک را تامین کنید و پس از آن چگونه بانک را اداره می کنید؟ بانک با مکانیزمی مشخص اداره می شود. حتی بعدها آقای خاموشی شرکتی به نام «ایرانیان» تاسیس کرد که تنها یک سهم در آن خریدم. آن یک سهم را هم به این دلیل خریدم که در جلسات باشم و گاهی دوستان را ببینم.

شرایط شما پس از دولت موقت قدری تغییر کرد. شما با دولت بنی صدر چگونه رابطه داشتید؟

اولین درگیری ما با همین بنی صدر بود. ما به عنوان نمایندگان امام در اتاق بازرگانی حضور داشتیم. یک روز وقتی وارد ساختمان شدیم، دیدم که گروهی آمده اند و باحکم بنی صدر قصد دارند، ساختمان اتاق بازرگانی را اشغال کنند. آنها می گفتند که ساختمان اتاق بازرگانی را می خواهند به دفتر کار بنی صدر تبدیل کنند. با این ها قدری دعوا کردیم و سرانجام آنها کوتاه آمدند و رفتند. این اولین روز حضور ما در اتاق بازرگانی بود. پیش از آنکه به اتاق بازرگانی وارد شویم، صبح ساعت 8 صبح در دفتر آقای میرمحمدصادقی جلسه گذاشتیم. ساعت نه از دفتر آقای میرمحمدصادقی به اتاق بازرگانی رفتیم که این ماجرا رخ داد. تیم بنی صدر از اتاق بیرون نمی رفتند به همین دلیل مجبور شدیم با آنها به تندی رفتار کنیم.  آقای عالی نسب خیلی محترمانه از آنها خواستند که بیرون بروند که آنها مقاومت کردند. من خیلی عصبانی شدم و گفتم خودتون بروید بیرون وگرنه همه را می اندازیم بیرون. یکی از افراد بنی صدر از همین اتاق به بنی صدر تلفنی اطلاع داد که اینجا یک عده اینطوری رفتار می کنند. بنی صدر هم به آنها گفته بود که بیایید بیرون. این اولین مواجه ما با بنی صدر بود. دو سه روز از این ماجرا گذشت که بنی صدر را در مدرسه رفاه دیدم.

برای چه به مدرسه رفاه رفته بودید؟

به عنوان مترجم به مدرسه رفاه می رفتم. من مترجم انگلیسی بودم و آقای دعایی مترجم عربی شده بودند. بنی صدر هم آنجا رفت وآمد داشت. در حیاط مدرسه من را دید. به گفت که اسدالله تو هستی؟ گفتم: بله. گفت تو بزرگتری یا حبیب الله؟ گفتم: حبیب الله. حتی از اینکه به من «تو» گفت ناراحت شدم و گفتم منظور شما از «تو»، «شما»ست دیگه؟. گفت که منظورم این بود که با هم صمیمانه حرف بزنیم. به هر حال گفت که فردا بیا باشگاه افسران تا با هم حرف بزنیم. گفتم دستور جلسه چیست؟ گفت هیچی فقط حرف بزنیم. خیلی ناراحت شد و به من گفت تو اصلا پررو هستی. البته این هم اولین دیدار ما نبود. چند ماه به انقلاب مانده بود که من به همراه اخوی برای دیدار با امام به پاریس رفته بودیم. در مقابل اتاق امام، بنی صدرجلوی ما را گرفت و اجازه نداد وارد اتاق امام شویم. خیلی عصبانی شدم به بنی صدر گفتم که برادرم، به خاطر این سید، 14 سال زندان بوده حالا تو کی هستی که اجازه نمی دهی وارد اتاق امام شویم؟ خیلی عصبانی به حیاط منزل امام رفتیم که من یکی از آشنایان سابق را دیدم. فردی به نام آقای حسینی، آشپز امام بود. او اصالتی دماوندی داشت و ما از قدیم آشنایی داشتیم. به آقای حسینی ماجرا را گفتم. او یک سینی چای برداشت و به اتاق امام رفت. پس از چند دقیقه آمد و گفت که عسگراولادی ها بیایند که امام قصد دارد آنها را ببیند. خیلی برای کسب اجازه خروج مرحوم حبیب الله سختی کشیده بودم وقتی بنی صدر رفتار بدی با ما کرد به شدت عصبانی شدم. وقتی از کنار بنی صدر عبور می کردم خیلی حالت بدی به او دست داد. این اولین خاطره دیدار ما بود.

برای آن جلسه به باشگاه افسران رفتید؟

علاقه ای به او نداشتم و نرفتم. پس از آن زمانی که رئیس جمهور شد به عنوان تیم اتاق به دفتر او رفتیم. در این جلسه هم حرفی نزدم. در این جلسه بیشتر آقای میرمحمدصادقی و آقای خاموشی صحبت کردند. آقای کرداحمدی به من گفت چرا حرف نمی زنی؟ پیش از آینکه پاسخی بدهم، بنی صدر جواب داد که من با او یکسری خرده حساب دارم به همین دلیل حرف نمِی زند. سه ماه اول ریاست جمهوری بنی صدر با او روابطی داشتیم به همین روال هم کارها ادامه داشت که اختلاف ها آغاز شد.

اختلاف ها از کجا آغاز شد؟

از بحث تعیین وزیربازرگانی اختلاف ها شروع شد. ما مرحوم صادق اسلامی را به عنوان وزیربازرگانی معرفی کرده بودیم. بنی صدر او را قبول نکرد. بعد صدر را هم رد کرد. در نهایت هم اصلا وزیر بازرگانی تعیین نکرد. در مورد وزیر بازرگانی خیلی اختلاف داشتیم و صادق اسلامی هم سرپرست شد که حکم از شهید رجایی گرفته بود. تا زمان شهادت آقای اسلامی هم بنی صدر به او حکم وزارت نداد.

صادق اسلامی را از کجا می شناختید؟ به چه دلیل او را به عنوان وزیرقبول داشتید؟

روابط ما با مرحوم صادق اسلامی به پیش از انقلاب مربوط می شد. او را در دسته مبارزان بازاری بود. مدتی هم مدیرعامل کارخانه لعاب قائم شده بود. ایشان به همراه آقای لاجوردی در دسته کسانی بودند که با ما رابطه داشتند. صادق اسلامی مرد خوبی بود.

البته هر دو بازاریانی شناخته شده نبودند. درست است؟

 مرحوم صادق اسلامی، مرحوم اسدالله لاجوردی و مرحوم سعید امانی مثل هم بودند. هر سه افرادی خوبی بودند ولی واقعا تاجر نبودند. اینها همگی بچه های مسجد امین الدوله بودند.