یورش بیابان‌زایی و پیامدهای مختلف آن (۲)
اقتصاد ایرانی: با این که ایران به کنوانسیون های مختلف حفاظت از محیط زیست پیوسته، به نظر می رسد تلاش های دولت های مختلف در کشورمان برای مهار بیابان زایی کافی نبوده و مقابله با این پدیده عزمی منسجم و برنامه ای مدون را می طلبد.
در گزارش قبل به برخی از عوامل بیابان زایی اشاره شد که از آن میان به تفصیل، سدسازی و چرای بیش از حد دام ها در مراتع بررسی گشت. یکی دیگر از عوامل مهم بیابان زایی و کویرزای، حفاری معدن و معدن کاوی است که نقش مهمی را در تخریب محیط زیست ایفا می کند. زمانی که معدن کاران موادی مانند مس یا فلزات دیگر را استخراج می کنند، این مواد در اصل در دل سنگ ها قرار دارند و معدنکاران این سنگ ها را به وسیله سنگ شکن خرد می کنند تا به فرآیند استخراج فلز از خرده سنگ های بدست آمده برسند. فعالیت سنگ شکن ها ممکن است باعث انتشار ذرات گرد و غبار به هوا شود. فرآیند شکستن سنگ های معدنی نیاز به آب دارد و این آب برای خردکردن سنگ و ذوب کردن آن به کار می رود.
در مناطق کویری مانند کرمان، آب به اندازه کافی وجود ندارد و میزان آب موردنیاز در معدن از طریق کندن قنات یا خریدن چاه و چشمه های موجود در زمین های کشاورزی از کشاورزان تامین می شود که در نتیجه این امر، زمین ها و باغ های زراعی خشک و تبدیل به بیابان می شوند. در این میان، سازمان های ذیربط با پرداخت های گاها مبالغ هنگفت به کشاورزان آن ها را قانع می کنند که زمین هایشان را جهت معدن کاوی به آن ها بفروشند.
پس از خرید قنات یا چاه های کشاورزی توسط سازمان ها و شرکت های مرتبط با حفر معدن، تمامی سفره های زیرزمینی موجود در مجاورت قنات یا چاه از طریق لوله های خاصی به معدن پمپاژ می شوند تا از آب آن ها برای استخراج فلز استفاده شود. در واقع آب ابتدا از طریق دستگاه هایی از نواحی عمیق سطح زمین بالا کشیده می شود و همین طور که در گزارش نخست ذکر گردید چنین کاری موجب بیابان زایی و ظهور شوره زارها می شود. همچنین برای انتقال لوله های آب از چاه های کشاورزی به کارخانه معدن کاوی لازم است جاده سازی شود که این خود یکی دیگر از عوامل مهم تخریب محیط زیست است.
آلودگی هوای ناشی از کارکرد ماشین آلات سنگین از قبیل انواع کامیون، لودر، بولدزر، بیل مکانیکی و گریدر در جای خود قابل توجه است، ضمن این که در فرآیند استخراج فلزات معدنی از اسید استفاده می شود که در صورت عدم به کاربردن موانع لازم، این اسید به درون آب های زیرزمینی نفوذ و آن ها را آلوده می کند. استفاده از آب های آلوده به اسید توسط کشاورزان برای آبیاری زمین های زراعی موجب اسیدی شدن خاک و از بین رفتن حاصلخیزی آن می شود. همچنین حین استخراج فلزات از سنگ ها، ذهاب ها یا رودخانه های اسیدی تولید می شوند که این رودخانه ها به نوبه خود محیط زیست را تخریب می کنند.
پس از حفاری معدن، برای دفع باطله ها و مقادیر عظیم به جامانده از فرآیند استخراج فلزات از سنگ ها، شرکت ها وسازمان های ذیربط اقدام به ساختن سدهایی به نام سدهای باطله می کنند. برای انجام این کار محوطه بزرگی لازم است که سازمان ها گاها برای ایجاد این محوطه چندین روستا و زمین های متعلق به آن ها را خریداری می کنند تا بتوانند سد باطله موردنظر را ساخته و مواد باطله را در پشت دیواره های سد انباشت کنند. در حالت هایی که امکان حمل باطله به کمک آب وجود دارد، غالبا باطله تا مسافت های طولانی و گاها تا چند ۱۰ کیلومتر حمل شده و در پشت یک سد انباشت می شود.
مقادیر این باطله ها به اندازه ای عظیم است که قبل از سرازیرشدن آن ها از تاج سد باید سد دیگری احداث شود یا این که مکان دیگری برای انباشت آن در نظر گرفته شود که این خود به معنای تخریب بیشتر محیط زیست است. این مواد باطله به اندازه ای شیمیایی هستند که ممکن است به درون آب های زیرزمینی نفوذ کنند و برای جلوگیری از این موضوع باید بسترسازی مناسبی جهت ممانعت از نفوذ آب مهیا شود.
بر اساس آمار ارائه شده در روزنامه دنیای اقتصاد، تاکنون حدود ۵۴۰۰ معدن به غیر از ۳۵۰۰ معدن شن و ماسه با ۷۰ نوع ماده معدنی در کشور شناسایی شده و ذخایر پیش بینی شده برای معادن فعال کشور نیز بالغ بر ۴۳ میلیارد تن است. از سوی دیگر براساس آمار اعلام شده کل محدوده های اکتشافی و معدنی حدود ۷درصد از مساحت کشور را شامل می شود و سال گذشته استخراج معادن فعال در حدود ۴۰۰ میلیون تن بوده است. همچنین براساس برنامه پنجم توسعه تا پایان سال ۹۴ حجم استخراج و تولید مواد معدنی در کشور باید به ۶۰۰ میلیون تن در سال برسد. وجود چنین تعداد معدنی با چنین حجم تولید مواد معدنی بدین معناست که در اکثر آن ها فرآیند معدن کاوی که بدان اشاره گردید طی می شود. این زنگ خطری جدی برای محیط زیست و پیامدهای ناشی از آن از جمله کویرزایی است و کارشناسان باید با استفاده از نیروهای متخصص و استفاده از فناوری های مطلوب در صدد کاهش هر چه بیشتر تبعات منفی حفر معدن بر آیند.
در حین کاوش معدن، برای خردکردن سنگ های معدنی از کاشت مواد منفجره در دل کوه ها استفاده می گردد تا سنگ های معدنی سریع تر خرد شود و با دستکاری کردن کوه ها و به نوعی نابودکردن انسجام کوه یکی از عوامل مهم سیلاب زایی شکل می گیرد. ایجاد انفجار در دل کوه ها در حالی همواره به صورت تلویحی در ایجاد سیلاب در مناطق مختلف ایفای نقش کرده که ایران خود یکی از کشورهای سیلاب خیز دنیا به شمار می آید. وقوع سیلاب خود موجب تلفات انسانی، آب گرفتگی منازل و کارگاه های صنعتی، از بین رفتن زمین های کشاورزی و تلفات دامی می شود.
بر اساس گزارشی که خبرگزاری مهر در سال ۱۳۹۱ منتشر کرد، از سال ۱۳۳۰ تا ۱۳۸۳ بیش از ۱۲ هزار شهروند ایرانی بر اثر سیلاب جان خود را از دست داده اند و در این مدت تعداد ۴۱۸۵ مورد سیلاب حادثه خیز در ایران رخ داده است. در این مدت پنج هزار و ۸۲۱ شهر و ۲۴۵ هزار واحد مسکونی بر اثر سیلاب خسارت دیده اند. در این بازه زمانی همچنین۴۷۱ هزار رأس دام قربانی و یک میلیون هکتار از اراضی کشاورزی هم تخریب شد. این آمار و ارقام نشان می دهد ۵۸ درصد کل افرادی که در اثر بلایای طبیعی در جهان کشته شده اند، مربوط به سیلاب بوده است.
یکی دیگر از عوامل بیابان زایی که نقش پررنگی را در این زمینه ایفا می کند ماسه های روان است که با پیشروی در مناطق دارای استعداد بیابانی شدن به کویرزایی کمک می کنند. ماسه های روان به ماسه هایی گفته می شود که بر اثر توفان های ماسه ای به وجود آمده اند و عدم وجود پوشش گیاهی در تپه ها موجب می شود این توده بر اثر بادهای شدید جابجا گشته و ماسه های روان را شکل می دهند.
محسن یکتاپور، مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان هرمزگان، در سال ۱۳۹۰ اعلام کرد که حرکت ماسه های روان بر اثر خشکسالی طی ۱۳ سال پیش از آن بیش از ۱۳۰ میلیارد ریال خسارت به بخش های کشاورزی وارد کرد. یکتاپور همچنین به تازگی اعلام کرده که۶۱ هزار هکتار از مساحت استان هرمزگان را ماسه های روان تشکیل می دهد. یکی از راه های مقابله با بیابان زایی جلوگیری از فرسایش بادی و تثبیت شن های روان در مناطق خشک و نیمه خشک برای جلوگیری از پیشروی بیابان هاست.
بسیاری از کارشناسان یکی از راه های مهار این ماسه ها را ایجاد پوشش گیاهی و استفاده از مالچ های نفتی عنوان می کنند که لازم است این نکته را یادآورد شد که مالچ های نفتی خود برای محیط زیست مشکلات زیادی به همراه دارد و باید به فکر تولید مالچ های زیستی بود. مالچ نفتی یکی از فرآورده های نفتی است که با افزودن قیر به نفت کوره بدست می آید و حالت چسبندگی دارد.
امید ذاکری، رئیس اداره کل جنگل کاری و جنگل داری اداره کل منابع طبیعی استان هرمزگان، در سال ۱۳۹۰ اعلام کرد که 183 کانون بحران ماسه های روان در کشور شناسایی شده و این که 23 درصد مساحت کل استانی مانند هرمزگان را بیابان تشکیل می دهد که 219 هکتار آن ماسه های روان است. ایجاد گرد و غبار ناشی از حرکت این ماسه ها موجب کاهش دید رانندگان و افزایش وقوع تصادفات می شود و مهار ماسه های روان بیش از پیش ضروری به نظر می رسد.
همان طور که در گزارش قبل ذکر شد بسیاری از کشورهای بیابان خیز جهان با اجرای طرح ها و پروژه های مناسب به دنبال جلوگیری از تخریب محیط زیست و کویرزایی هستند. عزم جهانی برای حفظ محیط زیست با تشکیل اولین کنوانسیون جهانی سازمان ملل متحد درباره انسان و محیط زیست معروف به کنفرانس استکهلم در ۵ ژوئن سال ۱۹۷۲ در استکهلم سوئد جنبه عینی پیدا کرد به طوری که حقوق برخورداری انسان از محیط زیست سالم هم تراز با حقوق بشر شناخته شد. حدود ۲۰ سال بعد با تشکیل کنفرانس زمین در سال ۱۹۹۲ نیز در ریودوژانیرو برزیل (معروف به کنفرانس ریو) و تصویب بیانیه ریو در ۲۷ اصل و دو کنوانسیون مهم، فصل تازه ای در زمینه همکاری های بین المللی برای حفظ محیط زیست گشوده شد. کنفرانس ریو از تاریخ سوم تا چهارم ژوئن سال ۱۹۹۲ با حضور و شرکت بیش از یکصد و پنجاه تن از روسا و نمایندگاه کشورهای جهان در شهر ریودوژانیرو تشکیل شد و توجه جهانی را به مهم ترین مسئله بشری قرن بیست و یکم یعنی محیط زیست جلب نمود.
کشورمان با پیوستن به کنوانسیون های مختلف عزم خود را برای محافظت از طبیعت اعلام کرد و طی دهه های اخیر نیز دولت های مختلف در ایران تلاش های مشهودی برای مهار بیابان زایی انجام داده اند. در این راستا، کارگروه مقابله با بیابان زایی فعالیت خود را از سال ۱۳۹۰ طی حکمی از سوی رئیس جمهور وقت به وزیر کشاورزی آغاز کرد و رئیس سازمان جنگل ها نیز به عنوان دبیر آن انتخاب شد. با این که این کارگروه تلاش های محسوسی در راستای بیابان زایی انجام داده است، برنامه ها و طرح های اجراشده به نظر کافی نمی رسند و انتظار می رود دولت کنونی برای مقابله با بیابان زایی راه های چاره جدی تری بیاندیشد و تلاش برای مبارزه با کویرزایی را از حالت پراکنده به عزمی منسجم تبدیل کند. در این بین، اطلس ملی بیابان زایی که در سال ۱۳۹۲ با همکاری وزارت نیرو و دانشگاه تهران رونمایی شد و روند بیابان زایی و تخریب محیط زیست را در کل کشور نشان می دهد، می تواند برای کارشناسان ابزار مناسبی جهت ارائه راه چاره برای مهار بیابان زایی در کشور باشد.
