نوبل اقتصاد برای نجات جان انسان ها

اقتصاد ایرانی: ثانیه شمار وبسایت جوایز نوبل روی صفر قرار گرفته و زمان اهدای آخرین جایزه نوبل سال 2012 که به علم اقتصاد مربوط می‏شود فرا رسیده است. چهار مرد با کت شلوارهایی تیره رنگ وارد سالن کنفرانس می‏شوند و پشت میز قرار می‏گیرند. سخنگوی آن ها می‏گوید که برنده جایزه نوبل اقتصاد ابتدا به زبان سوئدی و سپس به زبان انگلیسی معرفی خواهند شد. تقریبا هیچ کس نمی‏داند که چه کسی برنده جایزه نوبل خواهد شد، پیش بینی های موسسات مختلف مانند تامسون رویترز هم سال هاست که درست از کار در نیامده، اما امسال تقریبا همه می‏دانند که چه کسی برنده نخواهد شد: اتحادیه اروپا. رسیدن جایزه نوبل صلح به اتحادیه اروپا باعث شده بود تا این شوخی در شبکه اجتماعی توئیتر بارها و بارها منتشر شود که با توجه به اوضاع نابسامان اقتصادی در منطقه یورو "حداقل این یکی (نوبل اقتصاد) به اتحادیه اروپا نخواهد رسید". عبارتی که حتی دیوید میلیبند، وزیر سابق امور خارجه بریتانیا، نیز آن را در صفحه توئیترش نقل کرد.

اسامی برندگان اعلام می‏شود: دو اقتصاددان آمریکایی به نام های لوید شپلی (Lloyd Shapley) و الوین رث (Alvin Roth) که اولی تئوری هایی را برای تطبیق هر چه بهتر در بازارهایی که امکان استفاده از مکانیزم قیمتی در آن ها وجود ندارد ارایه کرده بود و دومی چند دهه بعد با گسترش همین تئوری ها از آن ها راهکارهایی کاربردی برای شیوه تخصیص دانشجویان به دانشگاه ها، دانش آموزان به مدارس دولتی و حتی اهداکنندگان کلیه به متقاضیان کلیه به کار گرفته بود. در واقع برندگان نوبل امسال نشان دادند که نظام قیمتی، یعنی آنچه که آدام اسمیت از آن به عنوان دست نامرئی نام می‏برد، در همه موارد نمی‏توان به نتیجه ای بهینه بیانجامد و در مواردی طراحی الگوریتم هایی مرئی ضروری هستند، مواردی که از آن ها به عنوان شکست بازار یاد می‏شود.

تماس بی موقع با برنده نوبل

از خواب پراندن برندگان نوبل اقتصاد نیز به یک عادت تبدیل شده چرا که ساعت اهدای جوایز 1 بعد از ظهر در سوئد و  صبح زود در آمریکا است و از آنجا که آمریکایی ها حضور پررنگی در فهرست برندگان نوبل دارند، تماس تلفنی با برندگان نوبل معمولا با پراندن آن ها از خواب همراه می‏شود، از خواب پریدنی که البته احتمالا ارزشش را دارد. امسال نیز این الوین رث بود که بعد از چند بار تماس با خانه اش از سوی موسسه نوبل، بالاخره از خواب برخواست. رث که هنوز شگفت زده به نظر می‏رسید باید به پرسش های خبرنگاران حاضر در مراسم نیز پاسخ می‏گفت. او در پاسخ به خبرنگار تلویزیون سوئد که از واکنش او نسبت به کسب جایزه نوبل پرسیده بود بازهم گفت که این جایزه برای او بسیار غیرقابل تصور بود و دوباره ذکر کرد که "الان در کالیفرنیا صبح زود (سه و نیم صبح) است". البته رث گفت که بی تردید شپلی استحقاق بردن جایزه نوبل را داشته است. خبرنگار سوئدی از او پرسید که این جایزه چه تاثیری بر زندگی او خواهد داشت که رث در پاسخ گفت: "احتمالا از امروز دانشجویان سر کلاس با دقت بیشتری به حرف هایم گوش می‏دهند." همچنین رث باردیگر در پاسخ به خبرنگار اسیوشیتدپرس گفت که می‏دانسته امروز جایزه نوبل اهدا می‏شود اما انتظار نداشته که جایزه به او برسد. او چند ساعت بعد به ای.اف.پی (AFP) گفت که حتی در طول هفته ای میل هایی به او رسیده بود در این مورد که او احتمالا جایزه نوبل را خواهد برد اما با این حال او به این ای میل ها توجهی نکرده بود. خبرنگار شبکه چهار سوئد نیز پرسشی را مطرح کرد که تقریبا هر سال از برندگان نوبل پرسیده می‏شود و آن اینکه چه برنامه ای برای جایزه نقدی نوبل دارد (جایزه ای 1.2 میلیون دلاری که بین برندگان تقسیم می‏شود) که رث نیز در حالی که به نظر می‏رسید کمی از این پرسش آزرده خاطر شده گفت که "واقعا نمی‏دانم". خبرنگار سوئدی سپس پرسش دیگری را مطرح کرد که احتمالا حدس می‏زد نسبت به سوال قبلی، پخته تر است. او گفت که اکنون بحران یورو یکی از اصلی ترین چالش های اقتصادی است و از رث خواست که به عنوان برنده جایزه نوبل در مورد راهکارش برای حل بحران یورو توضیح دهد که رث در پاسخ گفت که اصلا حوزه فعالیت او با حوزه مربوط به  مسایل یورو کاملا متفاوت است و به همین خاطر هیچ توصیه ای ندارد. خبرنگار سوئدی دیگری از یک شبکه محلی از رث خواست از آنجا که او در زمینه بهبود نظام آموزشی فعالیت کرده است، راهکاری را برای نظام آموزشی سوئد ارایه کند که رث گفت از اطلاعاتی در مورد نظام آموزشی سوئد ندارد تا بتواند راهکاری برای بهبود آن ارایه دهد. پرسش های خبرنگاران، که البته بیشتر آن ها نیز با پاسخ های مهربانانه ای مواجه نشدند، به پایان رسید و سخنگوی هیات اعلام کننده برنده نوبل اقتصاد پایان مراسم را اعلام کرد، مراسمی که کمتر از سی دقیقه طول کشید.

شپلی، ریاضی دان نیروی هوایی

هیاتی که برندگان نوبل اقتصاد را معرفی می‏کند هر سال کمی پیش از آغاز مراسم، با برندگان جایزه تماس می‏گیرد اما امسال تماس آن ها برای پیدا کردن لوید شپلی 89 ساله بی نتیجه ماند و در نتیجه زمانی که جهان از رسیدن نوبل به او مطلع می‏شد، شپلی هنوز به افتخاری که نصیبش شده بود پی نبرده بود. شپلی در کمبریج در ایالت ماساچوست آمریکا به دنیا آمده و پسر یک ستاره شناس برجسته به نام هارلو شپلی است.  او به آکادمی فیلیپ اکستر رفت و در سال 1943 زمانی که دانشجوی دانشگاه هاروارد بود برای خدمت سربازی به نیروی هوایی پیوست، مدتی را در چین خدمت کرد و حتی مدال برنز شجاعت نیز دریافت کرد. شپلی پس از بازگشت به آمریکا به تحصیلاتش در هاروارد ادامه داد و در سال 1948 در رشته ریاضی از این دانشگاه فارغ التحصیل شد. یک سال بعد به دانشگاه پرینستون رفت و مدرک دکتری خود را از دانشگاه گرفت. او همچنین از سال 1981 تاکنون در دانشگاه یو.سی.ال.ای (UCLA) حضور دارد. شپلی یکی از شخصیت های برجسته در علم تئوری بازی ها محسوب می‏شود و در نهمین دهه عمرش نیز همچنان به انتشار نتایج تحقیقاتش مشغول است.

رث، مهندسی در اتاق عمل

اگرچه شپلی در میان اهالی علم اقتصاد و به خصوص آن هایی که در زمینه تئوری بازی ها فعالیت می‏کنند شهرت بسیاری دارد اما الوین رث پیش از اینکه جایزه نوبل را ببرد نیز شخصیت نسبتا مشهوری در رسانه ها محسوب می‏شد به این خاطر که او از علم اقتصاد و تحقیقاتش در مورد تخصیص پایدار برای بهبود بخش های درمانی و آموزشی در آمریکا و حتی بریتانیا بهره گرفته بود. در واقع می‏توان گفت نظریه هایی که شپلی پایه گذاری کرده بود را رث به صورت کاربردی وارد جامعه کرد. رث استاد دانشگاه هاروارد محسوب می‏شود و اکنون به طور موقت در دانشگاه استانفورد حضور دارد اما قرار است به زودی به طور دایم به این دانشگاه بپیوندد. او در سال 1971 از دانشگاه کلمبیا و در رشته "تحقیق در عملیات" فارغ التحصیل شد و سپس به دانشگاه استانفورد رفت و فوق لیسانس و دکتری خود را نیز در این رشته را به ترتیب در سال های 1973 و 1974 کسب کرد و سپس برای تدریس به دانشگاه ایلینوی رفت و در سال 1982 نیز به دانشگاه پیتسبرگ پیوست. رث از سال 1998 به دانشگاه هاروارد رفت و آنجا ماند تا امسال که تصمیم گرفت به دانشگاه استانفورد بازگردد. الوین رث در زمینه تخصیص دانشجویان پزشکی برای گذراندن دوره های رزیدنتی در بیمارستان ها تحقیقات بسیاری را انجام داد و بهبودهایی را نیز در فرآیند آن ایجاد کرد و به همین خاطر یکبار بیمارستانی در اوهایو از او دعوت کرد تا برای بازدید از بیمارستان به آنجا برود. رث پس از حضور در بیمارستان گفته بود که تماشای عمل جراحی از نزدیک، تجربه هیجان انگیزی بوده است. البته روزنامه نگاری به نام برایان ال که با رث دیدار کرده می‏گوید که در واقع آنچه رث را به وجد آورده بود، مشاهده نتایج تحقیقاتی علمی اش در جهان واقعی بود.

کاربردهای روزمره علمی انتزاعی

برندگان جایزه نوبل اقتصاد نشان داده اند که علم اقتصاد می‏تواند در زندگی روزمره نیز کاربرد داشته باشد

اقتصاددانان نحوه تخصیص منابع جامعه را مورد مطالعه قرار می‏دهند. برخی از مسایل مربوط به تخصیص با استفاده از نظام قیمتی حل می‏شود؛ برای مثال دستمزدهای بالا کارگران را به مشاغل خاصی جذب می‏کند و یا بهای بالای انرژی باعث می‏شود تا مصرف کنندگان به صرفه جویی روی بیاورند. هرچند که نظام قیمتی کاربردهای بسیاری دارد اما در برخی زمینه ها مانند تخصیص دانش آموزان به مدارس دولتی و یا تخصیص اعضای اهدایی بدن انسان به بیماران نیازمند کارایی چندانی ندارد. علاوه بر این حتی در بسیاری از بازارهایی که نظام قیمتی در آن ها حکمفرما است نیز شرط همیشگی رقابت کامل تحقق نمی‏یابد، به ویژه در بازارهایی که کالاهای آن بسیار ناهمگون هستند و به همین خاطر بازار ویژه و کوچکی برای هر کالا شکل می‏گیرد. به همین خاطر جایزه نوبل اقتصاد سال 2012 به کسانی رسید که تلاش های آن ها شامل چارچوب نظری برای تحلیل تخصیص منابع و همچنین مطالعاتی عملی و طراحی نهادی جدید در جهان واقعی مانند فرآیندهای مربوط به تخصیص پزشکان به بیمارستان ها، دانش آموزان به مدارس و دانشجویان به دانشگاه ها می‏شود. اهدای جایزه به لوید شپلی و الوین رث نشان می‏دهد که دامنه جایزه امسال از فعالیت های نظری دهه 1960 تا نتایج عملی این تحقیقات در دهه 1980 گسترده شده است. لوید شپلی نظریه های تئوری خود را در عرضه کرد و دو دهه بعد رث از آن ها برای بررسی بازار موجود برای پزشکان در آمریکا بهره گرفت.

الگوریتم گیل-شپلی

تحلیل مکانیزم تخصیص بر پایه ایده ای انتزاعی قرار دارد. اگر افراد عاقل- کسانی که از علایق خود خبر دارند و بر اساس آن ها رفتار می‏کنند – در یک فرآیند مبادله مشترک قرار بگیرند، باید کاراترین نتیجه ممکن به دست بیاید به این معنی که هیچ فردی فکر نکند که با مبادرت به یک مبادله جدید، سود بیشتری بدست می‏آورد. تخصیصی که در آن هیچ فردی تصور نکند که از مبادله بیشتر، بهره بیشتری بدست می‏آید، پایدار نامیده می‏شود. مفهوم "پایداری" مفهومی اساسی در تئوری بازی ها است که به دنبال این است که نشان دهد چگونه افراد عاقل در یک فرآیند تعاملی شیوه ای از تخصیص را برمی‏گزینند که نتیجه آن پایدار باشد. نخستین معمار این شاخه از تئوری بازی ها لوید شپلی بود که این مفاهیم را در دهه های 1950 و 1960 که در این راه دیوید گیل نیز او را همراهی کرد.

گیل و شپلی از ازدواج به عنوان یکی از مثال های خود بهره گرفتند. چگونه ده زن و ده مرد می‏توانند با توجه به ترجیحات شخصی خود زوج هایی را تشکیل دهند؟ گیل و شپلی تلاش کردند تا مکانیزمی‏ را ارایه کنند که به نتیجه ای با ثبات در تشکیل زوج ها بیانجامد. الگوریتمی که آن ها ارایه دادند نسبتا ساده بود و البته دو حالت مختلف داشت، اینکه زنان بتوانند به مردان پیشنهاد ازدواج دهند یا اینکه مردان از این حق بهره ببرند. در نخستین حالت، هر زن به مرد مورد علاقه اش پیشنهاد ازدواج می‏دهد و هر مرد با توجه به پیشنهادهایی که دریافت کرده (اگر اصلا پیشنهادی دریافت کرده باشد)، بهترین پیشنهاد را نگه می‏دارد (این به معنی قبول پیشنهاد نیست) و دیگر پیشنهادات را رد می‏کند. سپس زنانی که در دور نخست پیشنهادشان رد شده است، به دومین گزینه مورد علاقه شان پیشنهاد ازدواج می‏دهند و مردان بار دیگر بهترین پیشنهاد را نگه می‏دارند. این فرآیند تا زمانی ادامه می‏یابد که هیچ زنی نخواهد پیشنهاد جدید را مطرح کند، در این صورت هر مردی پیشنهادی که نگه داشته را می‏پذیرد و فرآیند به پایان می‏رسد. گیل و شپلی از نظر ریاضی نیز نشان دادند که نتیجه حاصل شده در این فرآیند پایدار است. البته نکته مهم در این فرآیند این است که کدام گروه حق پیشنهاد دادن داشته باشد چرا که نتایج برای گروهی مطلوب تر خواهد بود که از حق پیشنهاد دادن برخوردارند.

ورود به جهان واقعی

الگوریتم ارایه شده توسط گیل و شپلی در میان محافل آکادمیک مورد توجه بسیاری قرار گرفت اما کاربردهای عملی آن از اوایل دهه 1980 آغاز شد یعنی زمانی که الوین رث مطالعه ای را برای بازار مربوط به تخصیص افرادی که به تازگی پزشک شده بودند به بیمارستان ها انجام داد. در آمریکا، دانشجویانی که از دانشکده پزشکی فارغ التحصیل می‏شوند  معمولا به عنوان رزیدنت (انترن) در بیمارستان ها مشغول به کار می‏شوند. در دهه 1900 بازار مربوط به رزیدنت ها بسیار غیرمتمرکز بود اما در دهه 1940، تعداد کم فارغ التحصیلان پزشکی باعث شد تا بیمارستان ها به رقابت برای بدست آوردن آن ها بپردازند. مشکل این بود که اگر پزشکی پیشنهاد یک دانشگاه را رد می‏کرد آنگاه آن دانشگاه به سختی می‏توانست پزشک دیگری را بیابد چرا که در این مدت دیگر پزشکان در دیگر بیمارستان ها مشغول به کار شده بودند و این در شرایطی بود که امکان داشت یکی از پزشکانی که در بیمارستان دیگری مشغول به کار شده ترجیح می‏داد در بیمارستانی که اکنون بدون پزشک مانده، به فعالیت بپردازد. بیمارستان ها برای حل این مشکل، ضرب الاجل هایی را برای پزشکان تعیین کردند تا آن ها مجبور شوند در زمان معینی پاسخ پیشنهاد بیمارستان را بدهند اما مشکلی که پیش آمد این بود که در این وضعیت پزشکان زمان کافی برای بررسی همه پیشنهادات مطرح شده را نداشتند و در نتیجه بسیاری از آن ها پس از مدتی از انتخاب خود پشیمان می‏شدند. برای حل این مشکلات، از دهه 1950 مرکزی متمرکز ایجاد شد که "برنامه ملی تخصیص رزیدنت" نام گرفت. تحقیقات رث نشان داد که این مرکز تقریبا همان شیوه ای را برای تخصیص های خود به کار می‏گیرد که در الگوریتم گیل-شپلی مطرح شده بود و به همین خاطر نتایج پایداری نیز از آن بدست می‏آید. این تحقیق عملی نشان داد که الگوریتم گیل-شپلی در جهان واقعی می‏تواند به خوبی عمل کند. با این حال برنامه ملی تخصیص رزیدنت نیز با مشکلاتی همراه بود و به همین خاطر در سال 1995 از رث خواسته شد تا الگوریتمی را برای بهبود آن ارایه دهد. الگوریتم ارایه شده توسط رث از سال 1997 به کار گرفته شده و نتایج رضایت بخشی را نیز به همراه داشته است. موفقیت الگوریتم ارایه شده توسط رث ،که بر پایه الگوریتم گیل-شپلی قرار داشت، در جهان واقعی باعث شد که بخش های دیگری نیز نسبت به بهره گرفتن از آن علاقه مند شوند. در سال 2003، رث و همکارانش الگوریتم دیگری را برای شیوه پذیرش دانش آموز در دبیرستان های دولتی نیویورک ارایه دادند. حتی بازار مربوط به اهدای عضو به بیماران نیز شیوه تخصیص اعضای اهدایی به متقاضیان نیز با توجه به الگوریتم های جدید بهبود یافت. به همین خاطر است که بسیاری معتقدند نوبل اقتصاد امسال به اقتصاددانانی رسیده است که توانسته اند جان بسیاری از انسان ها را نجات دهند.