تمرین دموکراسی با رد صلاحیت هاشمی

 این قلم از هنگامی که کتاب «درک دموکراسی» را ترجمه و منتشر کرد و بعد از آنکه مقاله «دموکراسی یعنی تمرین دموکراسی» را نوشت، دریافت که در قرن بیست ویکم دیگر هیچ اندیشه ای غیرواقعی تر و هیچ عملی، خسارت بارتر از انقلابی گری نیست. خواهم گفت که انقلابی گری تا کی قابل دفاع بود و چرا در قرن نو نیست. در همان زمان که ترجمه کتاب «درک دموکراسی» را در دست داشتم، به دیدار دو نفر از سران اصلاح طلب در مجلس ششم رفتم و گفتم این رفتار تند و تیز شما و این نحوه شتابان اصلاح طلبی شما، رفتاری از نوع انقلابی است و چون رقیبتان هم در انقلابی گری دستی بالاتر از شما دارد، این رقابت سرانجام به تنش بیشتر و زورآزمایی جدی تر و نهایتا حذف یکی می انجامد و کشور به سوی یکه تازی یک جناح می رود و آنکه در این میانه زیان می کند مردمان نجیبی هستند که با نرخ های تورم و بیکاری زیر 10 درصد هم کلاهشان را به هوا می اندازند و خدا را شکر می کنند.  آن زمان نظریه «مهاجرت به درون» را پیشنهاد کردم. توصیه کردم که اصلاح طلبان به جای طرح نظریه «خروج از حاکمیت» روی مساله «مهاجرت به درون» بیندیشند. گفتم «خروج از حاکمیت» نوعی حمله به هویت رقیب است و طبیعی است که آن را حرکتی غیرصلح آمیز تلقی کند و واکنش دفعی نشان دهد، اما «مهاجرت به درون» پیام دیگری دارد. پیامش این است که من اهل «نزاع تا هر جا» نیستم. من برای منافع کشورم و رفاه ملتم می کوشم و برای این کار اگر لازم بود در عرصه سیاسی نزاع هم می کنم اما هر جا که دود نزاع من نهایتا به چشم مردمان وطنم برود – حتی اگر ظاهرا در این نزاع من برنده باشم – از نزاع کناره می گیرم؛ و «مهاجرت به درون» را اینگونه معنی کردم: تند و تیزی نقدها را بگیرید، به بهانه مشکلات اقتصادی برخی مطبوعات خیلی منتقدتان را ببندید، برخی از آنان که رقیب روی آنها حساسیت دارد تمارض کنند و از مقامشان کناره بگیرند، برخی برای ادامه تحصیل بروند و برخی دیگر نیز گفتار و رفتارشان را کنترل کنند. در واقع «مهاجرت به درون» یعنی اینکه از عرصه هایی که تسخیر کرده اید، اندکی عقب بروید، تا نگرانی رقیب فرو بریزد و در این اندیشه فرو نرود که نکند جریان اصلاحات با همین قدرت به پیش برود و کم کم عرصه های تازه قدرت را تسخیر کند و کار به جایی برسد که نه از تاک نشان ماند و نه تاکنشان. «مهاجرت به درون» یعنی برای مصلحت بزرگ تری مصلحت خود را فدا کنیم و این حقیقت اصلاح طلبی است و هرکس اینگونه عمل نکند، اصلاح طلب نیست. مثال دو مادری را زدم که بر سر تصاحب کودکی اختلاف داشتند و نهایتا مادر واقعی برای آنکه کودکش آسیب نبیند از حقوق خود گذشت. گفتم اصلاح طلب واقعی آن است که هرگاه مصالح جامعه در نزاع او و رقیبش آسیب می بیند، از حقوق خود بگذرد و عقب نشینی کند.                          

البته نظریه «مهاجرت به درون»، گرچه به صورت شفاهی و حضوری مورد استقبال و تایید قرار گرفت اما در عمل کسی برایش تره هم خُرد نکرد و شد آنچه شد. من استعفای نمایندگان مجلس ششم را نقطه آغازین حرکت کشور به سوی «تله بنیانگذار» می دانم که تحلیل آن را در مقاله دیگری آورده ام. پس در دنیای «عصر اطلاعات» و «جهان یکپارچه شده» که روزاروز موج انقلاب های ذره ای در علم و فناوری همه ساختارها، و حکومت ها، و سنت ها افکار ما را متحول و گاه ویران می کند، انقلابی گری یک حرکت ضداجتماعی و ضدتوسعه است.  بنابراین فرقی نمی کند تو که باشی، هر که خواهی باش، اگر بذر ناامیدی و ناچاری افکندی، اگر «احساس پایان» و اصلاح ناپذیری را تلقین کردی، اگر ضرورت تغییرات همه جانبه و یکجا را تاکید کردی، اگر خواستی پدیده ها را با معجزه و در یک چشم به هم زدن تغییر دهی، اگر به تغییرات کوچک و اندک رضایت ندادی، اگر جامعه را یکباره آرمانی خواستی، اگر از دموکراسی فقط کاملش را طلبیدی و به کمتر از کامل رضایت ندادی، اگر در پی برپایی آرمانشهر روی زمین بودی و اگر زندگی را قابل تحمل ندانستی مگر با حذف رقیبی یا محو نقیبی، تو اصلاح طلب نیستی تو یک انقلابی هستی که احساست بر اندیشه ات پادشاهی می کند و سرعت را می پرستی و بی ثباتی را مقدس می داری و تدریج را و اطمینان را نابود می کنی.  به گمان من در دنیای نو، هرکس به هر روشی موجب تخریب پایه های ثبات جامعه ای یا ملتی شود، یا دریچه های امید را به سوی آنان ببندد، انقلابی ویرانگر است. فرقی نمی کند، اگر رییس جمهوری باشی اصولگرا که با یک تصمیم شتابزده اما پردامنه اقتصادی، همه تعادل ها و ثبات ها را به هم بریزی و همه دنیا را بر علیه ما برآشوبی و زمین و زمان به هم بدوزی تا آرمان های خودت را برکشی، تو یک انقلابی هستی که سرانجام نظم موجود را ویران خواهی کرد. یا که کنشگر اصلاح طلبی باشی که اصلاحات را یکباره و سریع و یکجا بخواهی و فقط بخواهی در بازی ای شرکت کنی که اخلاقی باشد و تمیز و منزه و بعد قهر کنی و کناره بگیری و چنین القا کنی که دیگر امیدی به تحول و پنجره ای به روشنی نیست، تو نیز یک انقلابی ویرانگری و با این تعریف، من یک ضدانقلاب دوآتشه ام.  در عصر انقلاب های ذره ای، من یک ضدانقلابم و به این ضدانقلاب بودنم افتخار می کنم. در عصری که سرعت رشد فناوری به مرز تکینگی (به نقطه بی بازگشت همراه با سرعت غیرقابل پیش بینی) رسیده است، من یک ضدانقلابم. آری هم شورشیان مخالف دولت سوریه انقلابی اند اما متاسفانه اندکی دیر به دنیا آمده اند و به همین خاطر اکنون با انقلابی گری فقط می توانند تخریب کنند و هم بشار اسد یک انقلابی است که او نیز، هم اندکی دیر بر سر کار آمده است و هم اندکی دیر متوجه سپری شدن دوره انقلابی عمل کردن و مشت آهنین نشان دادن شده است. هم روش مخالفان دولت سوریه یک روش انقلابی است و هم روش دولت سوریه و حاصل چه بود و چه خواهد بود جز نابودی یک ملت و نابودی یک تمدن؟ اگر اسد، اصلاح طلب بود، در اولین باری که طرف مقابلش دست به اسلحه برد، درمی یافت که بوی انقلاب می آید و دست مذاکره و دوستی را بلند می کرد. اگر جنگ آوران مخالف دولت سوریه هم اصلاح طلب بودند، در نخستین باری که اسد راه داد و مذاکره را پذیرفت با او کنار می آمدند و مذاکره می کردند و چنین نکردند و کردند آنچه کردند و تاوان را دادند ملتی که دادند. آری سوریه را دو روحیه انقلابی نابود کرد. به قول حضرت شیخ اجل:  دو عاقل را نباشد کین و پیکار/ نه دانایی ستیزد با سبکسار  اگر نادان به وحشت سخت گوید/ خردمندش به نرمی دل بجوید دو صاحب دل نگهدارند مویی/ همیدون سرکشی، آزرم جویی وگر بر هر دو جانب جاهلانند/ اگر زنجیر باشد بگسلانند بنابراین اصلاح طلبی یعنی «تمرین اصلاح طلبی». همان گونه که دموکراسی یعنی «تمرین دموکراسی». همان گونه که فوتبال یعنی تمرین فوتبال. ما یک بازی فوتبال نداریم و جدای از آن، چیز دیگری هم به نام «تمرین فوتبال». ما چیزی که تمرین فوتبال باشد اما بازی فوتبال نباشد، نداریم. همان بازی فوتبال، تمرین فوتبال است. یعنی وقتی هم که می خواهیم تمرین فوتبال داشته باشیم باز یک «بازی فوتبال» می گذاریم تا تمرین کنیم و همان طور که نمی شود بنشینیم و بگوییم هرگاه فوتبال را کامل آموختیم وارد بازی می شویم، نمی شود بگوییم هرگاه دموکراسی کامل شد، وارد انتخابات می شویم. همان گونه که نمی شود گفت هرگاه امکان اصلاحات کامل وجود داشت وارد اصلاح طلبی می شویم. اگر «اصلاح طلبی» را واجد سه رکن «آگاهی»، «عقلانیت» و «عدم خشونت» بدانیم، آگاهی تنها از طریق حضور و تمرین مدنی و کسب تجربه به دست می آید. آگاهی – دست کم برای کلیت جامعه - با خواندن و مطالعه به دست نمی آید. آگاهی اصلاح طلبانه نوعی سرمایه اجتماعی است که فقط در کنش جمعی و تعامل عمومی و همکاری عملی به دست می آید و رکن دوم اصلاح طلبی یعنی عقلانیت آنگاه محقق می شود که «تدریج» را باور کنیم و همه چیز را سریع و در یک دوره و شتابزده نخواهیم، که اقتضای عقلانیت، «صبوری در تصمیم» و «تدریج در عمل» است. هرچه تصمیمی سریع تر گرفته شود و هرچه عملی شتابزده تر چهره بندد، میزان عقلانیت نهفته در آن کمتر خواهد بود. به همین علت است که انقلاب ها معمولا دستاوردها و منافعشان کمتر از هزینه هایشان است. چون تصمیمات در فضایی احساسی و به طور شتابزده چهره می بندد و بنابراین از سطح عقلانیتی پایین برخوردار است. همچنین اقدامات به سرعت عملی می شود و فقدان تدریج، احتمال خطا را بالا می برد.  چرا راه دور برویم، یک نمونه عینی و تروتازه از اصلاح طلبی را در این روزها داریم: برخورد آقای هاشمی هم در آمدن برای کاندیداتوری و هم پس از ردصلاحیت، نمونه اعلای یک برخورد اصلاح طلبانه بود. فقط برای اینکه از این پس هم اصلاح طلبانه باقی بماند یک شرط دارد: قهر نکند. سرمایه اش را به خانه نبرد، در میدان بماند و با همین مقدورات موجود در کنار مردم امید بخشد و مردمی را که به امید بازگشت «ثبات» و «عقلانیت» به کشور دور او جمع شده بودند، مایوس نکند و به خانه بازنگرداند. کنار آنان بماند و دست در دست خاتمی بگذارد و همت کند تا این شور فراهم آمده به سردی و ناامیدی نگراید.  اکنون به سخن نخست خود بازمی گردم: می خواهم به اصلاح طلبان بگویم که پس از ردصلاحیت هاشمی، «مهاجرت به درون» یک برخورد انقلابی است و انقلابی گری در شأن اصلاح طلبان نیست. قهر و خانه نشینی، رفتن به تعطیلات، اعلام اینکه «کاندیدا نداریم»، «رای نمی دهیم»، «بازی، تک اسبه است»، «پایان دموکراسی است» و نظایر اینها، اینها همه یعنی آیه یأس خواندن و این پیام غیرمستقیم را به جامعه دادن که «دیگر امیدی به اصلاح نیست». آیا مایوس کردن جامعه و بسته دیدن همه دریچه های اصلاح پذیری، به معنی پاشیدن بذر ناامیدی نسبت به آینده و رهنمون کردن جامعه به دو گزینه «درخود فرو روی و انحطاط» یا «درهم ریزی و انقلاب» نیست؟  و من امروز یک «ضدانقلاب دو آتشه ام» که معتقدم در قرن بیست ویکم یعنی بعد از فروپاشی بلوک شرق از یک سو و ورود جهان به عصر اطلاعات، هیچ جنایتی سهمناک تر از سوق دادن یک ملت به سوی ناامیدی و سرخوردگی که نهایتا می تواند تحت فشارهای اقتصادی و اجتماعی، در یک بزنگاه تاریخی و با حادثه ای کوچک به یک درهم ریزی، شورش یا انقلاب بینجامد، نیست. انقلاب پدیده ای متعلق به عصر رژیم های استبدادی، جهان دو قطبی، جنگ سرد و دنیای پیش از عصر اطلاعات است. انقلاب وقتی قابل دفاع است و رخ می دهد که تحولات درونی و ذهنی آدمیان سرعتی بیش از تحولات بیرون دارد. یعنی انتظارات تغییر می کند اما دنیای بیرون – به علتی مانند انسداد ناشی از استبداد – تغییر نمی کند. در این صورت با انقلاب، انسداد بیرونی را رفع می کنیم. اما در عصر جهانی شدن و انقلاب انفورماتیک که دنیای بیرون لحظه به لحظه تغییر می کند و تحولات عالم واقع از تخیلات ما نیز پیشی می گیرد، انقلاب چه معنی دارد جز تخریب و پسروی؟ در عصری که دیگر هیچ استبدادی در جهان، مقابل موج اطلاعات و تحولات فناوری دوام نمی آورد انقلاب و انقلابی گری دیگر محلی از اعراب ندارد.  امروز روز «مهاجرت به بیرون» است. اصلاح طلبی اقتضا می کند که همه به بیرون مهاجرت کنیم. به بیرون از خویش، با جامعه درآمیزیم و به نیازش پاسخ گوییم. امروز یکی از معدود روزگاران تاریخ ایران است که مردم نگرانند و فعال، ولی روشنفکران و اصلاح طلبان رو به یأس و سرخوردگی دارند. همیشه داستان بر عکس بوده است. مردم منفعل و بی انگیزه و روشنفکران فعال و باانگیزه و این روشنفکران بوده اند که باید برای به حرکت واداشتن جامعه کاری می کرده اند. امروز داستان دقیقا برعکس شده و به همین علت است که می گویم امروز روز «مهاجرت به بیرون» از سوی اصلاح طلبان است. مهاجرت به بیرون یعنی از آرزوها و پندارهای صلب و بسته خویش دست برداریم. مثل مردم واقع گرا شویم. یعنی به هر پنجره ای را که می تواند نوری به آینده بتاباند، بیاویزیم. اصلاح طلبی یعنی از شخص عبور کنیم و به فرآیندها بیندیشیم. من نمی فهمم که چرا وقتی خاتمی و هاشمی در میان کاندیداها نیستند گمان می کنیم اصلاح طلبی به پایان راه خود رسیده است. اینکه می شود همان انقلابی گری. راستی اگر نمی توانید کاندیدای حداکثری خود را داشته باشید، در این صورت باید بگذارید تا رقیب همه فرصت ها را یکجا و بی هزینه ببرد و همه راه های اصلاح را ببندد؟  در علم اقتصاد نظریه ای هست به نام «دومین بهترین». این نظریه می گوید اگر ما نتوانستیم به بهترین گزینه مطلوب دست یابیم، منطقی نیست که مساله را رها کنیم. باید ببینیم دومین گزینه بهتر در میان سایر گزینه ها کدام است و الی آخر. بنابراین عقلانیت اقتصادی حکم می کند که در انتخابات اگر نتوانستیم به اولین گزینه مطلوب دست یابیم، سراغ دومین گزینه مطلوب برویم.  بر اساس نظریه دومین بهترین، آیا در این انتخابات این فرصت برای ما بسته است که بکوشیم یک رییس جمهور غیرنظامی (هرچند اصلاح طلب هم نباشد) روی کار بیاید؟ آیا یک رییس جمهور باتجربه بهتر از یک رییس جمهور کم تجربه نیست؟ آیا چنین فرصتی در اختیار ما نیست که قدرت را به سوی یک فرد پرتجربه تر برانیم؟ آیا یک رییس جمهور آرام و عقلانی – حتی اگر وابسته به رقیب ما باشد – بهتر از یک رییس جمهور احساسی و پرشروشور نیست؟ و آیا و آیا...؟  «داگلاس نورث» برنده جایزه «نوبل» ۱۹۹۳ نکته عجیبی را می گوید. او با مطالعه چند هزار سال تاریخ تمدن بشری و مطالعه گسترده در نهادها و شرایط تحول آنها، «شرایط استان های توسعه» را در سه مساله خلاصه می کند. یعنی می گوید تاریخ توسعه نشان می دهد هیچ کشوری، توسعه نیافته است مگر اینکه تحولاتی در درون رخ داده باشد که توانسته باشد این سه شرط را محقق کند:  ۱- مقامات در همه سطوح به قانون پایبند باشند.  ۲- نظامیان از عرصه های اقتصادی دور مانده باشند.  ۳- جامعه بتواند انبوهی از بنگاه های اقتصادی داشته باشد که عمر بنگاه از عمر موسسان بنگاه طولانی تر باشد (ژاپن در سال ۱۹۹۹ بیش از یکصد هزار بنگاه اقتصادی از این نوع داشته است).  با این سه شرط روشن است که ما هنوز خیلی مانده است تا به «شرایط استان های توسعه» برسیم و متاسفانه در سال های اخیر پسروی هم داشته ایم. اما آیا کناره گیری و جریده روی اصلاح طلبان در انتخابات آتی به هر بهانه ای که می خواهد باشد، باعث نمی شود ما در شرط دوم پسروی بیشتری داشته باشیم.  امروز اصلاح طلبی منوط به «مهاجرت به بیرون» است. مهاجرت از خویش یعنی از کمال پرستی خویش و از «همه چیز یک جا خواهی خویش» و از «منزه طلبی خویش» بیرون آییم. با واقعیت جامعه آشتی کنیم. جامعه ما امروز در ابهامی سخت فرورفته است؛ ابهامی هراس انگیز. جامعه ما امروز به سرمایه اجتماعی اصلاح طلبان و اعتدال خواهان و به سرمایه نمادین رهبران آنان نیازمند است تا بتواند خود را بسیج کند و در میان همین گزینه های موجود، «دومین بهترین» را برگزیند، شاید راه توسعه چندین دهه کوتاه تر شود. اعتبار اصلاح طلبان و رهبرانشان را برای کی می خواهیم؟ مبادا با آبی که باید امروز بخوریم برای ساختن کاخ آرزوهای فردا خشت بمالیم. در بخش دوم که در شماره بعد منتشر خواهد شد به این نکته خواهیم پرداخت که ردصلاحیت آقای هاشمی آزمونی ارزشمند و تاریخی برای دموکراسی خواهان است که عمق دموکراسی خواهی خود را به محک آزمون بسپارند.