منابع نفتی دیگر برگ برنده نیست

مدت ها تصور می شد در نفت می تواند یک برگ برنده برای ما باشد. یعنی رفتار کشور های غربی را در مقابل بعضی مواضع یا حرکت های ما کنترل و محدود کند زیرا غرب به منابع نفت برای چرخش چرخ های اقتصاد خود محتاج است و به ناچار تا حدودی مجبور به تمکین یا سازش در مقابل حرکت هایی که به طور معمول مورد انتظار یا پذیرش آن ها نیست، خواهد شد. لیکن این معادله به نحو اساسی به چند دلیل در حال تغییر است. یکی توسعه انرژی های جایگزین که به تدریج سهم فزاینده ای از مصرف انرژی کشور های غربی را به خود اختصاص می دهد. برقرار کردن مالیات بر هیدروکربور ها جایگزینی را مقرون به صرفه کرده و منابع حاصل از این مالیات ها نیز منابع مالی برای کمک به انرژی های جایگزین را تامین کرده است. دیگر آمادگی کشور های عربی و روسیه برای پرکردن جای ایران در تامین نفت است و عامل سوم یافتن منابع بسیار غنی گاز و نفت شنی در آمریکا، که گاز و نفت با تکنولوژی های جدید از آن قابل استخراج است و نقشه انرژی آمریکا را به زودی متحول خواهد کرد. تامین انرژی تمیز از گاز، این کشور را قادر به صادرات نفت کرده و می تواند بخشی از نفت دیگر کشور ها را نیز تامین کند.
مسئله تحریم نفتی ایران برای بخشی از طیف های سیاسی آمریکا نیز بعد تازه ای یافته است. آمریکا منابع عظیمی از نفت در مناطق و زمین های دولتی و پارک های ملی دارد که میلیون ها هکتار زمین را به خود اختصاص داده اند. همچنین منابع نفت فلات قاره در نزدیک سواحل این کشور بسیار غنی است. لیکن طرفداران محیط زیست تاکنون موفق شده اند مانع از حفاری در این مناطق شوند. سناتورهایی که اخیرا با جدیت تحریم کامل نفتی ایران را پیگیری می کنند به این بهانه در جست وجوی راهی برای توجیه صدور مجوز حفاری در این مناطق برای شرکت های نفتی هستند. شرکت های نفتی آمریکا از معدود نهاد های درون آمریکا بودند که به طور سنتی با تحریم ایران مخالف بودند چون در ایران سابقه کار و آشنایی با شرایط و منابع نفتی کشور را داشته اند و در این تصور بوده اند که به نوعی از فعالیت های نفتی ایران حتی در حد فروش ماشین آلات و تکنولوژی یا خرید نفت منتفع شوند.
این استراتژی جدید سبب شده آن ها نیز به صف طرفداران تحریم بپیوندند و منابع مالی و لابی های خود را به سوی ترغیب این روش و در مقابل پیگیری باز شدن در های حفاری در زمین های دولتی و فلات قاره گسیل کنند. بنابراین نفت نیز دیگر جایگاه و اهمیت سابق را ندارد.
بعضی از سیاسیون داخلی نیز که چندان توجهی به تحولات اقتصادی جهانی نداشتند ابتدا اقدام غربی ها برای محدود کردن صادرات نفت ایران را براساس همان باور قدیمی، بلوف تلقی می کردند. به تدریج با تعجب متوجه این نکته شدند که این تهدید ها بلوف نبوده است. تحریم ایران منحصر به مسئله نفت نبوده و باب تحریم های غیرنفتی نیز خود باب وسیعی برای توجه و تعمق است. تعداد موارد تحریم به قدری زیاد و متنوع شده است که شاید تعیین تعداد دقیق آن کار ساده ای نباشد. تحریم ها علیه ایران از تحریم های جهانی مصوبه سازمان ملل، تحریم های مربوط به سازمان های منطقه ای مانند اتحادیه اروپا، تحریم های مر بوط به کشور های خاص که نمونه آن آمریکاست و تحریم های خود را به کشور های دیگر نیز تعمیم می دهد و در دو سال گذشته جریمه های سنگین بانک های اروپایی را برای نقض تحریم های یک طرفه آمریکا شاهد بوده ایم، تا تحریم کشور های ناچیز و حکومت های فرومایه ای که در واقع وزن و اندازه آن ها از یک شهرستان کشور ما نیز کمتر است و مرور رفتار ناشایست اینان با تجار و شهروندان ایرانی نشان می دهد که این ها کاسه داغ تر از آش نیز شده اند.
این که منظور از تحریم های اقتصادی چیست و درجه موفقیت آن ها چه میزان است موضوع مطالعات پژوهشی متعددی بوده است. در بین پژوهشگران، اصولا اقتصاد دانان کمتر به این مطلب پرداخته اند و در نشریات حرفه ای اقتصاد بیش از دو سه مقاله در این باب نمی توان یافت. دلیل این بی علاقگی نیز مخالفت با این شیوه و استدلال بی نتیجه بودن آن براساس مقایسه نتایج با اهداف از قبل اعلام شده است. همان چند مقاله معدود نیز بر همین نکته توجه دارند.
مقاله های متعددی در نشریات تخصصی مربوط به روابط بین الملل و نشریات دیپلماسی وجود دارد که آن ها نیز معمولا نتایج این تحریم ها را دور از اهداف تعیین شده می دانند. در سال های بعد از جنگ جهانی دوم تا سال 2012 آمریکا به تنهایی حدود 170 مورد تحریم را یا از طریق سازمان ملل یا به تنهایی در چهار قاره جهان پیگیری کرده است (این تعداد 170 مورد شامل تحریم های ایران نیست). در یک مطالعه جامع و نقد های بعدی و کار های تکمیلی آن نشان داده شد که عملا
پنج درصد از این تحریم ها براساس اهداف تعیین شده موفق بوده اند.
این تعداد از تحریم آمریکا علیه کشور های مختلف نشان می دهد که تحریم یک وجه غالب استراتژی سیاست خارجی این کشور بوده است و بنابراین نباید سیاست تحریم را براساس اهداف ظاهری اعلام شده آن ها مورد توجه قرار داد. اهداف ظاهری و اعلام شده تحریم ها معمولا تغییر رفتار حکومت ها بر مبنای توجیه هایی است که مقبولیت جهانی و عمومی می تواند داشته باشد. همان گونه که گفته شد در بین 170 مورد مزبور فقط پنج درصد موفق به تغییر رفتار در حکومت های مورد نظر شده و در بقیه موارد چنین نتیجه ای حاصل نشده است. پس چرا چنین روش ناکارآیی تداوم می یابد؟ پاسخ این است که هدف پنهان تحریم ها تضعیف ملت ها و لرزان و ضعیف نگه داشتن دولت های مورد نظر است. در این مورد نیز تحریم ها عمدتا موفق بوده اند. دلیل مطرح نکردن نیت اصلی نیز مسائل انسانی است که در این مورد مطرح می شود. برای مثال مطالعاتی که بعد از حمله غرب به عراق انجام شد نشان می دهد حدود 500 هزار کودک از قربانیان تحریم های این کشور بوده اند. این گونه مسائل را متاسفانه خود حکومت های کشور های تحت تحریم نیز سعی در سرپوش نهادن دارند.
هرمان کاهن استراتژیست آمریکایی در نظریه ای که آن را پلکان صعود مخاصمه نام نهاده تحریم ها را استفاده از زور یک مرحله مانده تا اقدامات قهر آمیز می داند. آنتونی داماتو نیز اهمیت اعمال تحریم را در این می داند که معمولا شروع عملیات قهر آمیز نظامی توسط کشور مهاجم مورد مخالفت افکار عمومی داخلی و خارجی قرار می گیرد در حالی که آسیب های تحریم از چشم مردم به دور است. کما این که بمباران عراق مورد توجه افکار عمومی جهان قرار گرفت لیکن مرگ چند صد هزار کودک و سایر عواقب تحریم ها را فقط پژوهشگران و افراد خاص متوجه شدند.
این شرایط نشان می دهد که مسئله تحریم ها پیچیده تر از آن چیزی است که در ظاهر مطرح می شود و مقابله با آن یک استراتژی سنجیده و اساسی و همه جانبه را طلب می کند. به همین دلیل ضروری است این مشکل هم در چارچوب استراتژی دیپلماتیک دولت جدید و در هماهنگی با سایر ابعاد سیاست های دولت مورد بررسی قرار گرفته و جایابی شود.

منبع: روزنامه بهار