خرید کتاب در بیابان

فریده عنایتی: محوطه ای است نیمه کاره ساخته شده و دورافتاده تر از ایستگاه متروی حقانی، جایی در میان تپه های عباس آباد که قرار است «باغ کتاب تهران» شود. باغ کتاب تهران شود تا به قول سازندگانش، با وجود مخالفت اتحادیه ناشران، نمایشگاه کتاب دائمی در چهارفصل سال باشد و نمایشگاه بین المللی کتاب هم در آنجا برگزار شود.

سال 83، در دوره شهرداری محمود احمدی نژاد بود که اولین بار ساخت باغ کتاب پیشنهاد شد. البته همان زمان به دلیل اینکه اواخر دوره او بود، کارها به دوره شهرداری محمدباقر قالیباف کشیده شد. تا آن زمان یعنی همان سال 83، نمایشگاه بین المللی کتاب در محل دائمی نمایشگاه ها در خیابان سئول برگزار می شد و همیشه هم شکایت ها از ترافیکی که هرسال با برپایی نمایشگاه به وجود می آمد، مطرح بود. شکایت هایی که بالاخره نمایشگاه بین المللی کتاب را به مصلی تهران منتقل کرد و به همراه آن هم، ترافیکش گریبان اتوبان حکیم و خیابان شهید بهشتی را گرفت. با تمام این مسایل، عملاً سال 86 کلنگ باغ کتاب به زمین زده و اقدامات آن انجام شد. باغ کتابی که در تپه های عباس آباد به دو بزرگراه همت و حقانی دسترسی دارد و میان کتابخانه ملی، فرهنگستان های علوم، و زبان و ادبیات فارسی، باغ هنر و باغ موزه دفاع مقدس جای گرفته است. وسعتش 110 هزار متر مربع است که گفته می شود تنها 10 درصد این فضا برای ساخت بناهای فیزیکی در نظر گرفته شده است و 90 درصد باقی مانده، برای ایجاد فضاهای باز و تفرجگاه اهالی کتاب اختصاص یافته است.

در حال حاضر هم اگر کسی بخواهد به باغ کتاب برسد، باید از متروی حقانی، سوار ون هایی کتابخانه ملی شود و مقداری پول اضافه به راننده بدهد تا او را در مسیری تقریبا خاکی و محلی آن طرف تر از کتابخانه ملی به باغ کتاب برساند. راننده یکی از ون های کتابخانه ملی که مرد تقریبا جوانی است، می گوید: «سال گذشته که نمایشگاه یاد یار مهربان در اینجا برگزار شد، خیلی شلوغ شده بود، شهرداری هم حدود بیست ون برای رفت و آمد افراد تعبیه کرد. البته من اصلا خاطره خوبی از باغ کتاب ندارم، چون که توی همین رفت و آمدهای نمایشگاه یاد یار مهربان، جلوی در باغ کتاب، سکته کردم.»

 البته «باغ کتاب»، تا باغ شدن فاصله زیادی دارد. تنها چیزی که در محوطه دیده می شود، ساختمانی شش ضلعی نامتقارن با نمایی کاملا شیشه ای است که براساس نقشه سایت باغ کتاب، قرار است نمایشگاه فروشگاه دائمی کتاب تنها در آن قسمت برگزار شود. از همان در ورودی محوطه، تابلو «ایست» نصب شده است و اجازه داخل شدن به هیچ فردی هم داده نمی شود. از دور هم تنها مقدار زیادی خاک، کانکس و وسایل و ماشین های ساختمان سازی دیده می شود. در اطرافش باید مسیری بلند و طولانی را از کنار باغ هنر و باغ موزه دفاع مقدس پیاده طی کرد تا دوباره به متروی حقانی رسید. مسیری که در قسمت موزه دفاع مقدس، دو موشک سفید و آبی رنگ «ماهواره بر سیمرغ»، چند موشک با پرچم ایران و چند ضد هوایی دیده می شود. سمت چپ مسجد باغ موزه دفاع مقدس، سمت راست ساختمانی در حال ساخت قرار دارد. رو به رو هم ساختمان روزنامه اطلاعات دیده می شود که قبل از رسیدن به آن، محوطه ای بزرگی، گودبرداری شده است که در تابلوی ورودی آن نوشته شده است: «پروژه طراحی و اجرای عملیات گودبرداری و سازه نگهبان ستاره اطلس پارس».

باغ کتاب، در بین تمام این مسیرها و ساختمان ها و البته ساخت و ساز ها قرار دارد. نگهبان نسبتا مسنی که جلیقه ای با رگه های فسفری رنگ، پوشیده و در کانکس ورودی باغ کتاب نشسته است، با دست به کل محوطه اشاره می کند و می گوید: «کل اینجا قرار است باغ کتاب باشد و تمام این محوطه قرار است چمن و فضای سبز کار شود. اگر هم دقیق نگاه کنید، باغ کتاب شبیه کشتی ساخته شده است.» بعد هم گوشه ای از قسمت شرقی ساختمان شیشه ای را نشان می دهد و اضافه می کند: «البته از کل فضای سبز، تنها همان قسمت کار شده است. سال پیش هم که نمایشگاه یاد یار مهربان، در همین یه تیکه ساختمان شیشه ای برگزار شد.»

حالا قرار است قسمت جنوبی و غربی محوطه هم کامل شود. کامل شدنی که با ایجاد فضای سبز و دریاچه ای مصنوعی همراه است. البته به قول همان نگهبان، «الان محوطه کلی کار دارد. آن طرف ساختمان، اصلا هیچ چیزی شبیه کامل شدن باغ کتاب وجود ندارد. چون که پول نمی دهند، اگر هزینه کنند، کل پروژه یک ساله تمام می شود ولی مشکل اینجاست که هزینه نمی کنند.»

البته به گفته علی اکبر اشعری، رییس سابق سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و مدیر فعلی پروژه باغ کتاب تهران، تا به حال، چیزی حدود، 200میلیارد تومان هزینه باغ کتاب شده است. او گفته است که از برآورد هزینه اولیه مطلع نیست و طبیعی است که وقتی کالای داخلی و یا خارجی مصرف می شود با توجه به تورم و تحریم، نرخ ها افزایش یابد.

چه هزینه ها، تورم و تحریم دخیل باشد و چه نباشد، افتتاح باغ کتاب هر سال به تعویق افتاده است. تقریبا از سال 86 که کلنگ پروژه به زمین تپه های عباس آباد زده شد، هر سال و هر ماه مسئولی آمده و گفته باغ کتاب اردیبهشت در زمان برگزاری نمایشگاه بین المللی کتاب افتتاح می شود و مورد بهره برداری قرار می گیرد و یا اینکه 25 آبان و در هفته کتاب بالاخره افتتاح خواهد شد.

مثلا احمد نوریان، رئیس سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران در سال 87 گفت: «بیست و دومین نمایشگاه کتاب در سال 88 قطعا در باغ کتاب برگزار خواهد شد.» بعد از نوریان، سعید شیرزاد که سرپرست اجرایی باغ کتاب تهران بود در سال 90 اعلام کرد: «بیش از 75 درصد عملیات ساخت این پروژه خاتمه پیدا کرده است. کارفرما درخواست بهبود کیفیت این نمایشگاه را داشته است و اگر این خواسته ها برآورده شود، تا انتهای سال و به احتمال زیاد در بهمن ماه، این پروژه به اتمام می رسد.» به این ترتیب، بهره برداری از باغ کتاب تهران به پایان سال 90 موکول شد. البته تنها موکول شد و عملی نشد.

عملی نشد تا اینکه در اسفند سال 91 با حضور علی لاریجانی، رییس مجلس شورای اسلامی، سیدمحمد حسینی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت احمدی نژاد، مهدی چمران رییس شورای شهر سوم تهران و محمدباقر قالیباف، شهردار تهران، همزمان با دهمین دوره نمایشگاه یاد یار مهربان، از فاز اول باغ کتاب رونمایی شد.

همان سال 91، اشعری، مدیر پروژه باغ کتاب تهران گفت که این باغ حداکثر در اوایل سال آینده قابل بهره برداری خواهد بود و این ظرفیت را دارد که وزارت ارشاد، نمایشگاه بین امللی کتاب در سال 92 را در آن جا برگزار کند که البته باز هم چنین اتفاقی نیفتاد. فروردین امسال هم، باز به گفته او، بهره برداری از باغ کتاب، قرار شد در خردادماه انجام شود ولی چند روز بعد از این اعلام، در اول اردیبهشت، سید محمدهادی ایازی، سخنگوی و معاون امور اجتماعی و فرهنگی شهردار تهران گفت: «21 اردیبهشت ماه، همزمان با اختتامیه بیست و ششمین نمایشگاه بین المللی کتاب، باغ کتاب با حضور اصحاب رسانه افتتاح می شود.» که البته همچنان این اتفاق نیفتاد و ده روز بعد، دوباره اشعری بود که خبر از به تعویق افتادن افتتاح باغ کتاب داد. البته او گفته بود که برخی مشکلات اقتصادی موجب تأخیر افتتاح باغ کتاب تهران در اردیبهشت ماه شده است. همان ماه، اشعری دوباره گفت که پروژه بزرگ باغ کتاب تهران تا هفته کتاب امسال افتتاح می شود. به عبارتی در 25 آبان، یعنی سه هفته دیگر. به این ترتیب، باغ کتابی که قرار بود از بیست و دومین نمایشگاه بین المللی کتاب افتتاح شود، تا بیست و ششمین نمایشگاه هم افتتاح نشد و هنوز هم معلوم نیست که به بیست هفتمین نمایشگاه بین امللی کتاب می رسد یا نه.

با این حال اشعری در مصاحبه ای در ماه گذشته گفت: «پروژه باغ کتاب مراحل پایانی و محوطه سازی و نصب تجهیزات داخلی را از سر می گذراند. انتخابات ریاست جمهوری، شوراها و انتخاب شهردار کمی اجرای پروژه باغ کتاب را به تأخیر انداخت و اگر دیگر این مکث های پیشین ادامه پیدا نکند، تا فروردین باغ کتاب آماده بهره برداری است.»

با اینکه سازندگان باغ کتاب و مسئولان شهرداری زمانی که از باغ کتاب می گویند، همیشه در ادامه از برگزاری نمایشگاه بین المللی کتاب و نمایشگاه کتاب دائمی در چهارفصل در این مکان صحبت هایی می کنند، ولی اتحادیه ناشران هنوز موافقت خود را برای برگزاری نمایشگاه بین المللی کتاب در باغ کتاب اعلام نکرده است. آن ها حتی در مورد دائمی بودن نمایشگاه چهارفصل کتاب در این باغ هم کاملا رضایت ندارند.

مهدی عطایی، نایب رییس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران در این باره می گوید: «موضوعی که برای برگزاری نمایشگاه بین المللی کتاب در باغ کتاب مطرح شده، در این حد بوده که معاونت فرهنگی وزارت ارشاد تلویحا گفتند که روی این موضوع فکر می کنند. ولی در اصل این موضوع هنوز کارشناسی نشده و اتحادیه هم به جمع بندی نرسیده است که آیا امکان اینکه نمایشگاه بین المللی به باغ کتاب منتقل شود وجود دارد یا نه.» به گفته عطایی، پروژه باغ کتاب هنوز تکمیل نشده و این محوطه وسعتی که به درد نمایشگاه بین المللی کتاب بخورد، ندارد.

البته همان طور که در حال حاضر، مصلی تهران چنین ظرفیتی ندارد و همچنان چندین سال است که نمایشگاه بین المللی کتاب در آن برگزار می شود. به اعتقاد عطایی اگر قرار باشد که نمایشگاه بین المللی در باغ کتاب برگزار شود باید مسایل فنی و مدیریتی با هم سازگار و انتظارات لازم هم بر آورده شود. او همین طور ادامه می دهد: «اتحادیه هنوز به این نتیجه نرسیده است که باغ کتاب بتواند انتظارات لازم را برآورده کند. برای این مهم، احتیاج به نشست های بیشتری است تا خدای نکرده، این اقدام، نتیجه ای معکوس نداشته باشد.» البته بر اساس گفته های نایب رییس اتحادیه ناشران، در مورد نمایشگاه دائمی چهارفصل هم هنوز بحث است و اتحادیه در این مورد هم به نتیجه نرسیده است.

با این حال، اتحادیه ناشران معتقد است که هرگونه محلی که بتواند ویترینی برای عرضه کتاب و آخرین اطلاعات در مورد کتاب باشد، مفید است و مورد استقبال قرار می گیرد ولی به گفته آنها، دوستان و همکاران باید لطف کنند و اتحادیه را در جریان قرار دهند تا کمک فکری و راه حل ارائه داده شود.

با اینکه اتحادیه نظری «مخالف» و یا «متنع» در مورد برگزاری نمایشگاه بین المللی و دائمی کتاب در باغ کتاب دارد، ولی مدیر پروژه معتقد است که در رویدادهای ویژه مثل نمایشگاه بین المللی کتاب، می توان با برپا کردن چادرهای نمایشگاهی، بخش هایی از محوطه باغ را هم به فضای نمایشگاهی اضافه کرد. به گفته اشعری، این فضا می تواند در حالت عادی روزانه 30هزار نفر و در زمان برگزاری نمایشگاه بین المللی با ایجاد زیرساخت های مناسب و استفاده از فضاهای اطراف، تا 500 هزار نفر را پاسخگو باشد. او همین طور گفته است که به عنوان کارشناسی که در اغلب نمایشگاه های بین المللی شرکت کرده و عضو شورای سیاستگذاری نمایشگاه کتاب تهران بوده، این اتفاق شدنی است اما اگر دلیل دیگری باعث می شود این تصمیم گرفته نشود مشکلی نیست دوستان مختارند و نهادهای نظارتی باید این ماجرا را داوری کنند.

محمود آموزگار، دبیر اتحادیه ناشران درباره برپایی نمایشگاه بین المللی کتاب در باغ کتاب می گوید: «اینکه باغ کتاب به عنوان نمایشگاه بین المللی و دائمی باشد باید گفت که خوب همه میدانند که این پروژه هنوز تکمیل نشده است. البته امید است که کارهای ساختمانی تکمیل شود ولی مسایل رفاهی بازدید کنندگان هم باید رفع شود.» او همین طور ادامه می دهد: «من نمی دانم حل کردن مسایل تا چه حد عملیاتی است ولی مسئولان باید این امکانات را بررسی کنند که آیا در فرصت باقی مانده می توانند ملزومات را فراهم کنند یا نه. در حال حاضر با توجه به سازه های دائمی و فضایی که برای نمایشگاه وجود دارد، قطعا این مکان برای نمایشگاه بین المللی کافی نیست و باید سازه های موقت هم ایجاد شود. البته سیاست باید بیشتر به سمت نمایشگاهی بودن سوق داده شود و فروش برای کتاب فروشی ها باقی بماند.»

به هرحال، با توجه به تعداد زیاد ناشر نسبت به کتاب فروشی ها، مکانی برای توزیع کتاب لازم است. آمار های تولید کتاب در ایران نشان می دهد که در طول سال عناوین متعددی از کتاب ها منتشر می شود. به طوری که کشور از نظر انتشار اثر با تولید 70 هزار عنوان در سال که این آمار مربوط به سال 1390 است، آمار خوبی از نظر تولید کتاب در جهان دارد. طبق نظر یونسکو کشور ایران در فهرست 10 کشور برتر دنیا از نظر انتشار کتاب قرار دارد. از طرفی هم در دنیا به ازای هر یک ناشر، سه کتابفروشی وجود دارد اما در ایران به ازای هر سه ناشر یک کتابفروش وجود دارد و ویژگی های کافی برای عرضه ویترین مناسب برای آثار وجود ندارند. به همین دلیل هم به عقیده کارشناسان، باغ کتاب امکان خوبی برای حل مشکلات کتاب است، ولی به شرطی که مسایل آن حل شود. مثلا به قول، دبیر اتحادیه ناشران، اگر قرار است این مکان، مکانی فروشگاهی باشد، وضعیتی ایجاد شود که به صورت مساوی و به دور از رانت بازی همه بتوانند از آن استفاده کنند.

آموزگار همچنین می گوید: «نمایشگاه بین المللی کتاب به جای اینکه مکانی برای به نمایش گذاشتن کتاب ها باشد، به صورت ناخواسته به مرکزی برای رقابت با کتاب فروشان تبدیل شده است. چرا که هر انتشاراتی در نمایشگاه مطبوعات، تخفیف هایی به تولید خود اختصاص می دهد و به جایی که اینکه کتاب نمایش داده شود، فروخته می شود. به این ترتیب، کورسری کتاب فروشی ها هم خاموش می شود. البته به این معنی نیست که نمایشگاه کتاب را به طور مطلق نفی کنیم. چرا که دولت باید وظیفه اصلی خودش در اداره نمایشگاه کتاب و سوق دادن آن به جریان نمایشگاهی تا فروشگاهی تلاش کند و کتاب فروشی ها را افزایش دهد و مشکلات توزیع را هم برطرف کند.»

با این حال، هنوز مشخص نیست که باغ کتاب، قرار است فروشگاهی برای کتاب ها باشد، یا نمایشگاهی برای آنها و یا اینکه تا سه هفته دیگر و هم زمان با هفته کتاب افتتاح می شود و یا افتتاحش به بیست و هفتمین نمایشگاه بین المللی کتاب خواهد رسید.